Д. Т. Абдукаримов

Систематика ва келиб чиқиши-
Тариқ Panicum miliaceum L. ғалладошлар 
(Graminaeа) ѐки қўнғирбошлар (Poaceaе) оиласига, Panicum туркумига мансуб. 
Panicum L. туркумига 500 дан ортиқ турлар киради. Уларнинг аксарияти 
ем–ҳашак аҳамиятига эга, айримлари эса (P. virgatum, P. maximum ва бошқалар) 
маданийлаштирилиб экилмоқда.
 
12-расм. Тариқ. 1, 2-униб чиқиш ва донларнинг тўлиш фазаларидаги оддий тариқ; 3-
кенжа турларининг рўваклари, а-сочилган, б-тарқоқ, в-зич, г-овалсимон зич; 4-
бошоқча; 5-донлари 
P. obtusum, P. repens кум кўчиришларни ва қияликларни яхши 
мустаҳкамлаш қобилиятига эга. Жанубий Шарқий Осиѐ, Хиндистон ва 
Кавказортида P. miliare Lam – дон учун экилади. Экин сифатида энг кўп 
тарқалган P. miliaceum L. – оддий, экма, рўвакли тариқ. Бу турнинг 
классификацияси ўсимликнинг морфологик белгиларига асосланган. Оддий 
тариқнинг 5 кенжа турлари бор. Сочилган Patentissimum (I. Pop) Lyss. (12-расм). 
Тарқоқ – Miliaeceum, тиғиз (эгилган) – Contractum (Alef), Arn ком – 
Compactum (Koern) Arn ва овалсимон – Ovatum (I. Pop). Lyss. Тариқнинг тур 
хиллари икки белгисига қараб донининг ранги, (гул кипиғи) ва бошоқча 
кипиғига қараб ажратилади. Тариқ донининг ранги турлича оқ, кремли, оч – 
сариқ, кизил, қўнғир, бўз жигар ва бошқа рангли.

---

145 
Морфологик белгиларига
асосланган ботаник классификацияси 
апробация ўтказишда ва навларни тавсифлашда кенг қўлланилади. Бу 
классификация билан бир қаторда экологик географик принципини ҳисобга 
олиш классификацияси ҳам таклиф қилинган. Бунда тўпгул ва донининг ранги 
белгилари билан бир вақтда муҳим биологик ва хўжалик белгилари ҳисобга 
олинган. Бу классификация асосида оддий тариқнинг ҳамма шакллари икки 
гуруҳга бўлинади: тарқоқ – бунга ssр. patentissimum,(I. Pop) Lyss, ssp ovatum,(I. 
Pop) Lyss ва ssp. miliaceum кенжа турлари ва тиғиз (cикик) гуруҳи. Бу гуруҳга 
Lyss ва ssp. contractum (Alef) Arn ва compactum(Koern) Arn кенжа турлари 
киради.
Ҳар бир гуруҳда белгилар мажмуи ва аниқ тарқалиш ареали ҳисобга 
олинган ҳолда экологик географик гуруҳлар ажратиб олинади. Экотипларни 
номи уларнинг энг кўп тарқалган жойига қараб берилади. Тарқоқ тариқ Шарқий 
ва Ғарбий Сибирда Россиянинг Европа қисмидаги Ўрмон чўл зонаси Шимолий 
Кавказ Ўрта Осиѐ тоғлари Шимолий Муғилистон, Жанубий Ғарбий Осиѐ ва 
Олд Осиѐ тариқ экиладаган ўта шимолий минтақаларида кенг тарқалган. Тиғиз 
тариқ асосан мустақил ҳамдўстлик мамлакатларининг Европа ва Осиѐ 
қисмининг чўл туманларида тарқалган.
Ҳар бир экологик географик гуруҳ тур хилларига бўлинади. Оддий тариқ 
жаҳон деҳқончилигининг ўта қадимий экини бўлиб Хитойда асосий маданий 
экин сифатида эрамиздан олдин танилган. Шунинг учун Шарқий Осиѐнинг 
тоғли туманлари Хитой ва қўшни мамлакатларини тариқнинг келиб чиқиш 
маркази деб ҳисоблаш мумкин.
Н.И.Вавилов бўйича бу маданий ўсимликларни келиб чиқиши Хитой 
марказидир. Бу ерда Р. miliaceum L. турининг кўп миқдордаги эндемик 
шакллари, жумладан крахмали тўлиғича амилопектиндан иборат “ѐпишқоқ” 
тариқ топилган. Хитой марказидан тариқ кўчманчи халқлар томонидан 
Осиѐнинг турли мамлакатлари ва Европага кўчирилган.