D. Nurkeldiyeva “ ” 2022 kurs ishi mavzu: Dizartriya nutq nuqsoniga EGA bo’lgan bolalarning tasavvur hususiyatlari

Kurs ishi maqsadi: Dizartriya nutq nuqsoniga ega bo’lgan bolalarning tasavvur hususiyatlari o’rganish va tahlil qilish.
Kurs ishi ob'ekti: Dizartriya nutq nuqsoniga ega bolalarda tasavvur jarayonlarning buzilishi.
Kurs ishi predmeti: Dizartriya nutq nuqsoniga ega bolalar tasavvurini rivojlantirish.
Kurs ishi vazifalari:
1.tibbiy -psixologik- pedagogik adabiyotlarni o’rganish
2. Dizartriya nutq nuqsoniga ega bo’lgan bolalarning tasavvur hususiyatlarini o’rganish va tasavvurini rivojlantiruvchi metodikalarni tahlil qilish.
Kurs ishi metodlari:
-mavzuga oid ilmiy, pedagogik, psixologik va metodik adabiyotlarni
o’rganish va tahlil qilish;
-bolalarni tibbiy,pedagogik hujjatlarini o’rganish;
-logoped,tarbiyachi,ota-onalar bilan suhbat o’tkazish;
Kurs ishi metodologik asoslari:
1.O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi,
2.O’zbekiston Respublikasining “Ta`lim to`g`risida”gi qonuni,
3.”Kadrlar tayyorlash milliy dasturi”,
4.O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan qabul qilingan davlat dasturlari,
5.”Barkamol avlod yili” davlat dasturi.
Kurs ishi hajmi: kirish, 2 bob, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar.
I BOB. MUAMMONI O’RGANISHNING ILMIY VA NAZARIY TAHLILI.
1.1.Dizartriya nutq nuqsoninig namoyon bo’lishi, turlari.
Dizartriya eng keng tarqalgan nutq buzilishlaridan biridir. Hozirgi vaqtda uning bolalar amaliyoti uchun ahamiyati keskin oshdi, chunki erta bolalik davrida markaziy asab tizimining motor qismining etishmovchiligi tobora keng tarqalgan hodisaga aylanib bormoqda. 
Dizartriya - nutq apparati innervatsiyasining organik yetishmovchiligi tufayli tovush talaffuzining buzilishi. 
Dizartriya - nutq-motor analizatorining markaziy qismining shikastlanishi va artikulyar apparatlar mushaklarining innervatsiyasining buzilishi bilan bog'liq bo'lgan nutqning talaffuzini tashkil etishning buzilishi. Dizartriyadagi nuqsonning tuzilishi nutqning motorikasini, tovush talaffuzini, nutq nafasini, ovozni va nutqning prozodik tomonini buzishni o'z ichiga oladi; og'ir holatlarda anartriya paydo bo'ladi. Agar dizartriyaga shubha qilingan bo'lsa, nevrologik diagnostika (EEG, EMG, ENG, miyaning MRI va boshqalar), og'zaki va yozma nutqning nutq terapiyasi tekshiruvi o'tkaziladi. Dizartriya uchun tuzatish ishlari terapevtik ta'sirlarni (dori-darmonlarni davolash kurslari, mashqlar terapiyasi, massaj, fizioterapiya), logoped mashg'ulotlari, artikulyar gimnastika, logoped massajini o'z ichiga oladi.
Dizartriya - og'ir nutq buzilishi bo'lib, nutqning artikulyatsiyasi, fonatsiyasi, nutq nafasi, tempo-ritmik tashkil etilishi va nutqning intonatsion bo'yalishi bilan birga keladi, buning natijasida nutq o'zining artikulyatsiyasi va tushunarliligini yo'qotadi. Bolalar orasida dizartriyaning tarqalishi 3-6% ni tashkil qiladi, ammo so'nggi yillarda ushbu nutq patologiyasida aniq ko'tarilish tendentsiyasi kuzatilmoqda. Mutaxasislarning ta’kidlashicha dizartriya nutq buzilishining uchta eng keng tarqalgan shakllaridan biri bo'lib, chastotasi bo'yicha dislaliyadan keyin ikkinchi o'rinda turadi va alaliyadan oldinda. Dizartriyaning patogenezi markaziy va periferik asab tizimining organik shikastlanishiga asoslanganligi sababli, bu nutq buzilishi nevrologiya va psixiatriya sohasidagi mutaxassislar tomonidan ham o'rganiladi.
Dizartriyaning asosiy ko'rinishlari - tovushlarning artikulyatsiyasining buzilishi, ovoz shakllanishining buzilishi, shuningdek, nutq tezligi, ritmi va intonatsiyasining o'zgarishi. Dizartriya bilan og'rigan bolalarni klinik, psixologik va nutq terapiyasi o'rganish shuni ko'rsatadiki, bu toifadagi bolalar vosita, aqliy va nutq buzilishlari nuqtai nazaridan juda harakterliydir. Dizartriyaning eng keng tarqalgan shakli psevdobulbar (96%) dizartriya hisoblanadi. Logopediyaning nevrologik asoslarini bilish, nutq terapevtiga nuqsonni mazmunli aniqlashga, uning tuzilishini, etiologiyasini, mexanizmlarini, patogenezini tushunishga va har bir bolaning zaxira, kompensatsion imkoniyatlarini hisobga olgan holda eng maqbul, adekvat tuzatish texnikasini tanlashga yordam beradi. Individual ravishda, bu nutq buzilishlarini tuzatishga shaxsga yo'naltirilgan yondashuvni ta'minlaydi.
Dizartriya - nutq mushaklari harakatlarining shikastlanishi natijasida yuzaga keladigan murakkab nutq buzilishi. Dizartriya bilan patologik o'zgarishlar oldingi presentral (prenatal) girusdagi miya yarim konteksining shikastlanishiga, piramidal yo'llarning va ekstrapiramidal tizimning buzilishiga kamayadi; buzilishlar fronto-serebellar tizimda, serebellumda va kranial nervlarning yadrolarida ham qayd etilgan.
Dizartriya — nutq apparati inervatsiyasining organik buzilishi sababli nutqning talaffuz tomonidan buzilishidir.
Dizartriya termini grekcha so‘zd an olingan bo’lib, dis — bo’lak, arthon— biriktirish degan ma’noni bildiradi.
Dizartriya-bu markaziy xarakterdagi organik nutq buzilishi hisoblanadi.
Dizartriyada nutq a’zolarining (yumshoq tanglay, til, lablar) kam harakatianishi natijasida nutq tovushlari artikulatsiyasi qiyinlashadi, shu bilan birgalikda ovoz, nafas buzilishlari hamda nutqning sur’ati, ritmi va ifodaliligida o’zgarishlar kuzatiladi. Dizartriyaning og‘ir formasida nutq butunlay tushunarsiz bo’ladi. Bunday holat anartriya deb ataladi. Anartriya termini grekcha so’zdan olingan bo’lib, a—yo‘q, arthon — biriktirish degan ma’noni bildiradi.
Dizartriyada miyaning turli joylarida jarohatlanishni aniqlash mumkin. Masalan, miya yarimsharining chap va o’ng tomonida, yetti tuxum simon markazdan o'tuvchi sistemada, asab tugunchalari qobig‘ida, diensefal doirada, to'rt tepaligida,ko‘prik, cho’zinchoq va orqa miyada kuzatilishi mumkin. Ammo klinikada ishlovchi tadqiqotchilarbu masalaga kam e’tiborberadilar. Nozologik va topik tomonidan dizartriyani belgilash diagnostikasi, odatda, nevrologik alomatlarning barcha shart-sharoitlarini inobatga olgan holda olib boriladi (buni 1926-yilda M.S. Margulis ham ta’kidlab o'tgan).
Nutq patologiyasining eng dastlabki tasnifida artikulatsiyani har qanday buzilishi alohida guruhlarga ajratilgan va "dizartriya” tremini bilan belgilangan edi.
1888-yili Gowers nutqining bunday dizartrik buzilishini serebral va bulbar shakllariga ajratdi. Keyinchalik bir necha marotaba dizartriyani neyroanatomik turkumlarga bo’ish uchun harakatlar qilindi.
Masalan, Froeschels (1943) tasnifi tuzilib, u dizartriyani to‘rtta shaklga ajratdi: piramidali, ekstrapiramidali, peshona-pontionli va serebellyar.
Biroq muammoning kam o ‘rganilganligi sababli dizartriyani tasniflashda neyroanatomik tamoyilga amal qilish doimo saqlanmadi. Brain (1948) dizartriyaning koordinator va miopatik shakllarini ajratdi. Dizartriyaning neyroanatomik tamoyiliga amal qilgan holdagi eng
Mukammal tasnif Peocher (1948) tomonidan ishlab chiqilgan. U dizartriyaning quyidagi shakllarini ko’rsatadi;
— po‘stloqli;
— po’stloqosti -xoreya, atetoz, dumli tana boshchasining shikastlanishi, postensefalatik parkinsonizm, Parkinson kasalligida;
— pedenkulyar;
— bulbar nuklear;
— serebellyar;
— diensefal;
— mezeensefal;
— miya nervlari shikastlanishi bilan bog‘liq periferik dizarlriya;
— chuqur sezuvchanlikning buzilishi bilan bog’liq dizartriya;
— miyaning aralash shikastlanishlaridagi toksikoz,postkontuzion xolatlar dizartriya;
— epilepsiya paytidagi dizartriya;
— miasteniya paytidagi dizartriya; .
Muallifning dizartriyaga ushbu tasnifini mukammal deb bo‘lmaydi. Chunki muallif tomonidan sanab o'tilgan shakllarining hammasi artikulatsiya buzilishlariga xos emas.
Hazard-hugat (1964) ''dizartriya" tushunchasi mazmunini yanada
qisqartirdi, ya’ni u dizartriyaga piramidali, ekstrapiramidali yoki serebellyar
xarakterdagi umumiy motorikaning buzilishi bilan bogliq artikulatsiya
nuqsonlarini kiritdi.
R.A. Belova-David (1967), M. P alm er (1967), X. R if (1969) h a ra k a t
buzilishlari orasida, tovushlarni to’g’ri talaffuz etish uchun zarur bo’gan til, lablarning aniq holatini aytib o ‘tdilar. Bunday nutq kamchiliklarining tabiati t to’liq ochib beriim aganligi sababli, ularnii turli xil terminlar bilan nomlash taklif etiladi.
Bolalar serebral falajida dizartriyani to’liq va aniq tasnifini M . B. Eydinova (1959) va Ye.N. Pravdina (1959)lar taklif etadilar. Ularning fikricha, dizartriya bolalar serebral falaji bilan kasallangan bolalarning 65—85% ida kuzatiladi. Bolalar serebral falajining og‘ir shaklida bola umuman harakatsizlanib qoladi va bunday bolalarning deyarli hammasida dizartriya (anartriya) kuzatiladi (Ye.M. Mastyukova, 1971).
Dizartriya nutq nuqsonini diagnostik o ‘rganish dizartriya muammosining rivojlanishida muhim bosqich bo'ldi. Bugungi kunda bolalarda dizartriyani namoyon bo’lishi klinik, neyrolingvistik, psixolo-pedagogik yo'nalishlarda o‘rganilmoqda.