|
1.2 Tasavvur haqida umumiy tushuncha va uning turlari.
Tasavvur - insonning xayoliyning tajribasida inson qiyofasida ilgari sezilmagan yoki umuman sezilmaydigan ob'ektlarning tasvirlarini, g'oyalarini, g'oyalarini o'z-o'zidan yaratish yoki ataylab qurish qobiliyati. Masalan, voqealar va taxmin qilingan kelajak, sizning dunyongizda sezilmaydigan yoki mavjud bo'lmagan hodisalar, masalan, ertaklarning g'ayritabiiy qahramonlari, va boshqalar. Insonning tasvirlar, g'oyalar, g'oyalar yaratish va ularni manipulyatsiya qilish qobiliyati modellashtirish, rejalashtirish, ijodkorlik, o'yin, xotira, fikrlash kabi aqliy jarayonlarda muhim rol o'ynaydi. Tasavvur vizual majoziy fikrlashning asosi bo'lib, u sizning odamingizga vaziyatni boshqarishga va amaliy harakatlarning bevosita aralashuvisiz muammolarni hal qilishga imkon beradi. Bu unga amaliy harakatlar imkonsiz yoki qiyin yoki shunchaki maqsadga muvofiq bo'lmagan hayotdagi holatlarida yordam beradi. Masalan, mavhum jarayonlar va ob'ektlarni modellashda. Tasavvur dunyoni aqliy aks ettirish shakllaridan biridir. Tasavvur - bu ijodkorlikni, shu jumladan nutqni talab qiladigan darajada inson faoliyatining muayyan turiga kiruvchi psixik jarayon. Tasavvur eng yuqori psixik jarayonlarga taalluqlidir, shuningdek, idrok, xotira, fikrlash va hissiyotlar bilan chambarchas bog'liqdir. Bu deyarli barcha kognitiv jarayonlarga mos keladi va shaxsning ehtiyojlari va istaklariga bog'liq. Tasavvurning fiziologik asosi - miyaning murakkab analitik-sintetik faoliyati bo'lib, unda allaqachon shakllanganlar asosida vaqtinchalik munosabatlarning yangi tizimlarining shakllanishi sodir bo'ladi. Tasavvurning fiziologik mexanizmlari nafaqat miya yarim korteksida joylashgan bo’ladi, balki uning chuqur bo'limlarida ham bo’lishi mumkin. Ijodkorlik - bu yangi yuqori sifatli materiallar yoki qadriyatlarni yaratish. Har qanday yangi narsani shakllantirishdan oldin, uni tasavvurda qurish kerak. Nutq, birinchi navbatda, doimiy o'zgaruvchan vaziyatga qaratilganligi sababli, aslida ijodiy jarayondir. Bolaning tasavvurini rivojlantirishga nutqni o'zlashtirish katta yordam beradi va nutqning kechikishi tafakkur va tasavvur rivojlanishining kechikishiga yordam beradi. Shuningdek, nutq bolani darhol taassurotlardan xalos qiladi, ulardan tashqariga chiqishga imkon beradi. Tasavvurning shakllanishi vizual tasvirdan kontseptsiyaga va undan yangi tasvirga harakatdir. Fantaziyaning shakllanish darajasi bolaning fikrlash va nutqining shakllanish darajasi bilan bog'liq. Bularning barchasi mavzu haqidagi g'oyalarni rivojlantirishning asosiy shartidir. Tasavvur bolalar faoliyatining har xil turlarida shakllanadi. Tasavvur 2-2,5 yoshda paydo bo'la boshlaydi. Nutqda nuqsoni bo'lgan bolalarning tasavvurlari normal rivojlanayotgan bolalardagi kabi umumiy qonunlarga muvofiq rivojlanadi. Uning rivojlanishini baholash ushbu bolalarning nutqi va fikrlash jarayonlarining holati bilan murakkablashadi. V.P. Gluxov chizmachilik testlari yordamida nutqi buzilgan bolalarning tasavvurlarini o'rgandi, so'ngra ijodiy qobiliyatlarini baholadi va ularning past ko'rsatkichlarini aniqladi va ularni normal rivojlanayotgan bolalar bilan taqqosladi. Yigitlar ko'pincha o'zlarining atrof-muhitidan namunalar va narsalarni nusxalash, rasmlarini ko'paytirish yoki tayinlashdan bosh tortish kabi usuldan foydalanadilar. Ular shablonlardan foydalanish, passivlik, ishda uzoq tanaffuslar, charchoq bilan tavsiflanadi. Rivojlanayotgan bolalar 14 toifadan foydalanganlar (sabzavot, oziq-ovqat, mebel, o'yinchoqlar, transport, fasllar, naqsh va bezaklarni sanab o'tilganlarga qo'shish) diqqatning beqarorligi, atrof-muhit haqida etarli ma'lumot, barmoqlarning yetarli darajada muvofiqlashtirilmasligi, sekinlik va noqulaylik, bir holatda tiqilib qolgan harakatlar, tasavvurning tez charchashi qayd etiladi. Nutqda nuqsoni bo'lgan bolalarning ishlari mazmunan kamligi bilan ajralib turadi, ular chizmalarni reja bo'yicha bajarmaydilar. yangi hunarmandchilik qilishda qiynaladi. Ushbu muammolar bilan bog'liq holda, nutqi buzilgan bolalar kundalik mavzularda o'ynashni afzal ko'radilar. Ko'pincha ularning o'yinlari stereotiplardir, syujetlar etarlicha boyitilmagan. O'yinning ma'nosi beqaror deb topiladi va o'yin yo'q qilinadi. Nutq nuqsoni tufayli bolalar o'rtasida muloqot qilish ehtimoli kamayadi. O'yin faolligi o'rtacha nutqi normal rivojlangan tengdoshlariga xos bo'lgan darajaga etmaydi, deb hisoblash mumkin. Bolalar uchun ijodiy vazifalar mavjud emas: o'qituvchining so'zlarini takrorlash, shaxsiy tajribadan holatlarni etkazish. Bolalar so'zlarning majoziy ma'nosini juda yaxshi tushunmaydilar. Bolaning tasavvuri bevosita yorqin hissiy taassurotlarga bog'liq. Ammo bolalarning munosabati g'amgin ertak, kulgili qofiya, mayin ohang hikoyasiga hissiy jihatdan etarli emas. Ularning nutqi ifodasiz, harakatlari biroz cheklangan, bolalar o'zlariga ishonmaydilar. Nutq buzilishi bo'lgan bolalarda kognitiv tasavvur reproduktiv ustuvorlik bilan taxminan besh yoshga to'g'ri keladi. Sog'lom bolalarda topshiriqni bajarish bo'yicha individual ish o’ntadan 6, 4ta so'zni, nutqi buzilgan bolalarda esa 3,4ta so'zni tashkil qiladi. Ularning javoblari normal rivojlanayotgan bolalarnikiga qaraganda kambag'aldir, bu ham kichik so'z boyligini, grammatik tuzilmaning buzilishini ko'rsatadi, ular fazoviy tasvirni manipulyatsiya qilishning zaif darajasini sezadilar. Eng an'anaviy nuqtai nazar, tasavvurning jarayon sifatida ta'rifi (AV Petrovskiy va MG Yaroshevskiy, VG Kazakov va LL Kondratieva va boshqalar). Rossiyalik mualliflar ham bu hodisani qobiliyat (VT Kudryavtsev, LS Vygotskiy) va o'ziga xos faoliyat (LD Stolyarenko, BM Teplov) sifatida ko'rib chiqadilar. L.S.Vigotskiy tasavvurning murakkab funksional tuzilishini hisobga olib, unga ”Psixologik tizim” tushunchasini qo`llashni maqsadga muvofiq deb hisobladi. Ijodiy tasavvur fantaziyasining bir turi. E.V.Ilyenkovning fikricha, tasavvurni an'anaviy tushunish faqat uning hosilaviy funktsiyasini aks ettiradi. Uy - sizning ko'zingiz oldida nima borligini, nima yotganini ko'rishga imkon beradi, ya'ni tasavvurning asosiy vazifasi - bu ko'zning to'r pardasi yuzasidagi optik hodisani tashqi narsaning tasviriga aylantirishdir .
Do'stlaringiz bilan baham: |
