D. I. MendeleevtiN' ximiyaliq element-lerdin' periodliq nizami ha'm periodliq sistemasi jobasi

D.I.Mendeleevtin' elementler periodliq sistemasi. Ha'zirgi waqitta periodliq sistemani su'wretlewdin' 500 den aslam variantlari bar: bular periodliq nizaminin' tu'rli formadag'i belgisi bolip esaplanadi.
D.i.Mendeleev 1869-jili 1-martta using'an elementler sistemasinin' birinshi varianti uzin formadag'i varianti dep ataladi. Bul variantta ha'r bir period birqatarda jaylastinlg'an edi. 1870-jil dekabr ayinda ol periodliq sistemanin' ekinshi variantin — qisqa formali dep atalg'an variantin basip shig'ardi. Bul variantta periodlar qatarlarg'a, gruppalar bolsa (bas yamasa qosimsha) kishi gruppalarg'a bo'lingen edi.
Periodliq sistemanin' iqsham bolg'an qisqa formadag'i varianti en' ko'p tarqalg'an. Biraq onin' en' a'hmiyetli kemshiligi bir gruppag'a birles-tirilgenligi yag'niy bas ha'm qosimsha kishi gruppalardag'i elementler qa'siyetlerinin' bir-birinen u'lken pariq qiliwinda. Bul elementler qa'siyet-lerinin' periodlig'in, belgili da'rejede «gu'n'girtlestiredi» ha'm sistemadan paydalaniwin qiyinlastiradi. Sol sebepli keyingi waqitlarda, a'sirese, oqiw maqsetlerinde D.I.Mendeleev periodliq sistemasinin' uzin formadag'i variantinan ko'birek paydalanilmaqta. Bul varianttin' tiykarg'i kemshiligi sozilin'qi, iqsham emesligi (sistemanin' ayrim ketekleri tolmag'an). Bul variantti biraz iqshamlastiriw ushin ko'binise, altinshi periodtag'i lanta-noidlar ha'm jetinshi periodtag'i aktinoidlar sistema astinda ayirim jaylasti-riladi. Bul variant ayirim yarim uzin variant delinedi.
Periodliq sistemada gorizontal boyinsha 7 period bar (rim tsifrlari menen belgilengen), olardan I, II ha'm III periodlar kishi, IV.V.VI ham VII periodlar bolsa — u'lken periodlar dep ataladi. Birinshi periodta 2 element, ekinshi ha'm u'shinshi periodlarda — 8 den, to'rtinshi ha'm besinshi periodlarda — 18 den, altinshi periodta 32, jetinshi (tamamlanbag'an) periodta 19 element jaylasqan. Birinshiden basqa barliq periodlar siltili metall menen baslanadi ha'm inert gaz benen tamamlanadi.
Periodliq sistemadag'i barliq elementler bir-birinen keyin izbe-iz keliw ta'rtibinde nomerlengen. Elementlerdin' nomerleri ta'rtip yaki atom sanlari delinedi.
II ha'm III period elemenilerin D.I.Mendeleev lipik elemenller dep atadi. Olardin' qa'siyetleri tipik metalldan inert gazge qaray nizam menen o'zgeredi. Periodiarda elementler birikpelerinin' formasi da nizam menen o'zgeredi. Birikpeler formasinin' periodlig'ina D.I.Mendeleev ju'da' u'lken a'hmiyet bergen edi.
Sistemada 10 qatar bolip, olar arab sanlari menen belgilengen. Ha'r bir kishi period bir qatardan, ha'r bir u'lken period eki: jup (joqarsi) ham taq (to'mengi) qatarlardan quralg'an. U'lken periodlardin' jup qatarlarinda (to'rtinshi, altinshi, segizinshi ha'm oninshi) tek metallar jaylasqan ha'm elementlerdin' qa'siyetleri qalarda shepten on'g'a o'tip bariwda az o'zgeredi. U'lken periodlardin' taq qatarlarinda (besinshi, jetinshi ha'm tog'izmshi) elementlerdin’ qa'siyetleri qatarda shepten on'g'a qaray tipik elementler kibi o'zgerip baradi.
U'lken periodlarin' elementlerin eki qatarg'a bo'liwge tiykar bolg'an a'hmiyetli qa'siyeti olardin' oksidleniw da'rejesi bolip esaplanadi

Bas ha'm qosimsha kishi gruppalardag'i elementlerdin' ximiyahq qa'siyetleri bir-birine biraz parq qiladi. Ma'selen, VII gruppada bas kishi gruppani metailemesier F, CI, Br, J ha'm At,qosimsha kishi gruppani metallar Mn, Tc ha'm Re quraydi.

Geliy, neon ha'm argonnan basqa barliq elementler kislorodh birikpeler payda etedi, kislorodh birikpelerdin' 8 tu'rli formasi bar. Olar periodhq sistemada, ko'binese, uliwma formulalar menen belgilenip, ha'r qaysi gruppa to'meninde elementlerdin' oksidleniw da'rejelerinin' amp banw ta'rtibinde jaylastmlg'an: 1ЦО, RO, Rj0₃, R0₂, Кр_$, R0₃, R₂O_r R0₄bunda R- usi gruppanin' elementi. Joqan oksidlerdin' formulalan gruppanin' barliq (bas ha'm qosimsha gruppalar) elementlerine baylanish, elementler gruppa nomerine ten' oksidleniw da'rejesin payda etpeytug'in jag'daylar bunnan biyg'a'rez. lVgruppadan baslap, basgmppashalardin' elementleri gaz ta'rizli vodorodli birikpeler payda etedi. Bunday birikpelerdin' 4 tu'rli ko'rinisi bar. Olar da uliwma formulalar menen RH₄, RH„ RH₂ RH izbe-izlikte ko'rsetiledi. Vodorodli birikpelerdin' formulalan bas kishi gnippamn' elementlerinin' to'menine jaylastinladi ha'm tek olarg'a baylanish boladi. Kishi gruppalarda elementlerdin' qa'siyetleri nizamh tu'rde o'zgeredi: joqandan to'menge qaray metalhq qa'siyetleri ku'sheyedi ha'm metall emeslik qa'siyetleri to'menleydi. Metalliq qa'siyetler frantsiyde, son'inan tseziyde ju'da' ku'shli ko'rsetilgen: metallemeslik qa'siyetler — ftorda, son'inan kislorodta ku'shli berilgeni ko'rinip tur.


http://fayllar.org