|
D. I. MendeleevtiN' ximiyaliq element-lerdin' periodliq nizami ha'm periodliq sistemasi jobasi
D.I. MENDELEEVTiN' XIMIYALIQ ELEMENT-LERDIN' PERIODLIQ NIZAMI HA'M PERIODLIQ SISTEMASI
Jobasi:
1. D.I.Mendeleevtin' periodliq sistemasmin' a'hmiyeti.
2. Periodliq nizam.
3. D.I.Mendeleevtin' elementler periodliq sistemasi.
K o'pshilik ximikler, nemets ilimpazlari I.Debereyner (1780—1849) ha'm L.Meyer (1830-1895), anglishan J.Nyulends (1838—1898), frantsuz A.Shankurtua (1819—1886) ha'm basqalar — ximiyaliq elementler klassifi-katsiyalarinin' tu'rli variantlarin usnis etedi. Biraq olar usi waqitta belgili bolg'an barliq ximiyaliq elementlerdi sistemag'a saliwg'a muwapiq bol-maydi. Тек rus alimi D.I.Mendeleevtin' ta'biyattin' tiykarg'i nizamlarinan birin — ximiyaliq elementlerdin' nizamin oylap tabiwi g'ana ximiyaliq elementlerdin' bir sistemasin du'ziwge jag'day tuwdirdi.
Periodliq nizam oylap tabiliwi da'wirinde tek g'ana 63 ximiyaliq element belgili edi. Bunnan basqa, ko'pshilik ximiyaliq elementler ushin salistirmali atom massalarinin' ma'nisleri qa'te aniqlang'an edi. Bul halda ximiyaliq elementlerdi sistemag'a saliwdi qiyinlastiradi, sebebi D.I.Mendeleevtin' sistemalawg'a salistirma atom massalarinin' ma'nisleri tiykar etip aling'an edi. Misali, berilliydin' salistirma atom massasi 9 ornina 13,5 dep aniqlang'an edi, bul berilliydi to'rtinshi oring'a emes, ba'lkim altinshi oning'a jaylastiriw kerek degen so'z edi. Biraq, D.I.Mendeleev berilliydin' salistirma atom massasi qa'te aniqlang'anlig'ina isenimi bekkem edi ha'm sol sebepli oni qa'siyetlerinin' jiyindisina qarap to'rtinshi oring'a jaylastirdi. Ayrim basqa elementlerdi jaylastinwda da tap sog'an uqsas qiyinshiliqlar tuwildi.
D.i.Mendeleev oylap tapqan nizamnin' a'hmiyetin tu'sinip aliw ushin salistirma atom massalarinin' artip bariw ta'rtibinde jaylastirilg'an ximiyaliq elementler qa'siyetlerinin' o'zgerip bariwin ko'zden keshirip shig'amiz. Mine, sol izbe-izlikte ha'r bir elementke qoyilatug'in nomer ta'rtip nomeri delinedi. 1-kesteden paydalanip, to'mendegilerdi aniqlaw mu'mkin:
1. Qatarda litiy Li den ftor F g'a qaray salistirma atom massalarnin' artip bariwi menen metalliq qа 'siyetlerinin' a 'ste-aqinn to 'menlewi ha 'm metall emeslik qa'siyetlerinin' ku'sheyiwi baqlanadi. Litiy Li — metalliq qa'siyetleri aniq belgilengen siltilik metall. Berilliy Be de metalliq qa'siyetleri ju'da' to'menlegen, onin' birikpeleri amfoter qa'siyetke iye. Bor В elementinde metal emeslik qa'siyetleri ku'shli, bul protsesler keyingi elementlerde a'ste-aqirin ku'sheyip baradi ha'm ftor F da en'joqar da'rejege jetedi. Ftordan keyin inert element neon Ne keledi.
1-keste
Ximiyaliq elemenllerdin' ta'rtip sani ha'm salislirnta atom massasi
-
|
Ximiyaliq elementlerdin'
| |
belgisi
|
ta'rtip sani
|
pu'tinlengen atom massasi
|
belgisi
|
ta'rtip sani
|
pu'tinlengen atom massasi
| |
H
|
1
|
1
|
К
|
19
|
39
| |
He
|
2
|
4
|
Ea
|
20
|
40
| |
Li
|
3
|
7
|
Se
|
21
|
45
| |
Be
|
4
|
9
|
Ti
|
22
|
48
| |
В
|
5
|
11
|
V
|
23
|
51
| |
С
|
6
|
12
|
Er
|
24
|
52
| |
N
|
7
|
14
|
Mn
|
25
|
55
| |
О
|
8
|
16
|
Fe
|
26
|
56
| |
F
|
9
|
19
|
Eo
|
27
|
58.9
| |
Ne
|
10
|
20
|
Ni
|
28
|
58.7
|
Na
|
11
|
23
|
Eu
|
29
|
64
|
Mg
|
12
|
24
|
Zn
|
30
|
65
|
Ai
|
13
|
27
|
Ga
|
31
|
70
|
Si
|
14
|
28
|
Ge
|
32
|
73
|
P
|
15
|
31
|
As
|
33
|
75
|
S
|
16
|
32
|
Se
|
34
|
79
|
EI
|
17
|
35.5
|
Br
|
35
|
80
|
Ar
|
18
|
40
|
Kr
|
36
|
84
|
Liliy Li den uglerod С qa qaray barg'anda salisitrma atom massalarinin ' sani artiw menen elementlerdin' kislorodli birikpelerindegi valentligi 1 den 4 ke shekem artip baradi. Bul qatardag'i elementler uglerod С dan baslap vodorod penen ushiwshi birikpeler payda etedi. Vodorodli birikpelerdegi valentligi uglerod С da 4 den ftor F de 1 ge shekem azayadi.
Natriy Na elemenlinen (ta'rtip sani 11) baslap alding'i qatar elementler qa'siyetlerinin' ta'kirarlaniwi bayqaladi. Natriy Na (Litiy Li ge uqsap)— metalliq qa'siyeteri ku'shli belgilengen element, magniy Mg de (berilliy Be siyaqli) metalliq qa'siyetler ku'shsizrek belgilengen. Alyuminiy AI (berilliy Be ge uqsas) amfoter qa'siyetli birikpeler payda etedi. Kremniy Si (uglerod С siyaqli) — metallemes. Keyingi elementlerde — f'osfor P menen ku'kirt S de metall emeslik qa'siyetleri tag'ida ku'sheyedi. Bul qatarda keyingiden alding'i element xlor (ftor F siyaqli) en' ku'shli belgilengen metall emeslik qa'siyetlerin ko'rsetedi. Alding'i qatar siyaqli bul qatar da inert element argon menen tamamlanadi. Alding'i qatardag'ig'a uqsas, kislorodli birikpelerdegi valentligi natriy elementide 1 den xlor EI elementinde 7 ge shekem artip baradi. Vodorodli birikpelerdegi valentligi kremniy Si de 4. ten xlor EI da 11 ge shekem kemeyedi.
4. Kaliyden (ta 'rtip sani 9 dan) baslap tipik siltilik metalldan lipik metal emes galogenge shekem qa'siyetlerdin' a'ste-aqirin о'zgeriwi bayqaladi. Elementler birikpelerinin' formasi da periodliq ta'kirarlanatug'in belgili bolg'an. Misali, litiydin' oksidi
Do'stlaringiz bilan baham: |
