D. D. Safarova sport morfologiyasi

Tekshirish usuli:
-  gavdaning yuzasini va uning yog‘  massasini aniqlash;
-  gavdaning mushak massasini aniqlash;
-  gavdaning suyak massasini aniqlash.
Darsning mazmuni
Hozirgi zamon adabiyotlarida, shu jumladan, tibbiyot ilmiga oid 
adabiyotlarda ham «konstitutsiya» so‘zi, odatda, tana tuzilishining 
o‘ziga xos  xususiyatlarini belgilovchi  atama  sifatida qo‘llaniladi. 
Ayni  vaqtda  biz  «organizm»  tushunchasini  ishlamaymiz,  chunki 
bu  so‘z  gavda  tuzilishining  o‘ziga  xos  bo‘lgan  xususiyatlarini 
o‘z  ichiga  olmaydi,  binobarin,  bu  yerda  to‘g‘ri  kelmaydi.  Lekin 
shu  vaqtgacha  umumiy  qabul  qilingan  «konstitutsiya  tushun- 
chasini»  yo‘qligini  ta’kidlab  o‘tish  lozim.  Gavda  tuzilishi  bilan 
konstitutsiyani bir xil tushunib boim aydi.
Konstitutsiya  -   gavda  tuzilmalarini  hamda  uni  metabolizm 
xususiyatlari  va  reaktivligini  o‘z  ichiga  oluvchi  keng  ma’nodagi 
tushuncha,  shunga qaramasdan ko‘pchilik mualliflar konstitutsion 
tillami  klassifikatsiya  qilishda  gavdaning  turli  morfologik  belgi- 
larini asos qilib olganlar.
Hozirgi  vaqtda  konstitutsiya  deb  irsiy  b oigan  tashqi  muhit 
omillari  ta’sirida  yuzaga  chiqqan  organizmning  morfologik  va 
funksional belgilaming to‘plamiga aytiladi. Organizmning hamma 
namoyon  b o igan  xususiyatlari  va  belgilar  yig‘indisi  shaxsning 
individual  taraqqiyot  (ontogenez)  tempini,  tashqi  muhit  ta’sirotl- 
ariga  nisbatan  reaktivligini  ifodalaydi.  Konstitutsiyaning  morfo- 
logik  aksi  somatotip  deyiladi.  Somatotip  tekshirilganda,  asosan, 
total  va  parsial  oicham lam i  oichash  va  tana  massasini  tashkil 
etuvchi asosiy komponentlami aniqlash zarur. Tana oichovlaridan 
total va parsial  oichovlar farqlanadi.  Total  oichovlarga tananing
183

---

bo‘yi  yoki  uzunligi,  massasi  va  ko‘krak  qafasining  aylanma 
o‘lchovlari kiradi.
Parsial  o‘lchovlarda  tananing  tashkil  etuvchi  ma’lum  qism  va 
zanjirlar o‘lchanadi. Bunda tana qismlarining uzunasi, ko‘ndalang 
va aylanma o‘lchamlari o‘lchanadi.
Tana  tuzilmalari  deganda  esa  gavdaning  tuzilishida  ishtirok 
etuvchi  turli  metabolik  yoki  kam  aktiv  boigan  to‘qimalaming 
foiz  yoki  kilogrammda  belgilanadigan  miqdori,  yoki  ballda 
o‘lchanadigan sifatiy o‘lchov munosabatlari tushuniladi.