D. D. Safarova sport morfologiyasi

M -
  skelet  va  muskul  komponentlarini  ifodalaydi  va  mezo- 
morfiya degan tushunchasini  anglatadi. 
M
 =  £   (tebranish  daraja- 
larining  yigindisi)  yelka,  son,  boldiming  do‘ngliklar  orasidagi 
diametrlarining  yig‘indisiga  teng.  4  va  8  konstanta  ko‘rsatkichi 
hisoblanadi.
Ektomorf komponenti  tana  proporsiyalarining  uzunasiga  qa-
rab  rivojlanganligini  belgilaydi  va 
ц 1 [ р
  formulasi  bo‘yicha 
aniqlanadi.  So‘ng  B.Xit  va  L.Karter  taklif etgan  somatogramma 
bo‘yicha  tekshimvchi  tana  komponentlarining  miqdoriy  ko‘rsat- 
kichlari  somatogramma  ko‘rsatkichlari  bilan  solishtiriladi  va 
raqamlaming  o‘mashgan  joyi  bo‘yicha  konstitutsional  tipi 
aniqlanadi.  Xit-Karter  usuli  bo‘yicha  tana  komponentlarini  va 
konstitutsiya  tipini  aniqlash  amaliyotda  eng  aniq  va  keng  q o i- 
laniladigan usullardan biri hisoblanadi, chunki tekshirishlami turli 
yoshdagi,  jinsdagi  odamlarda,  sportning  turli  xil  mutaxassislari 
va shug‘ullanuvchilarda o‘tkazish mumkin. Xit-Karter tomonidan 
ishlab  chiqilgan  somatogramma  asosida  uzoq  vaqt  davomida 
dinamik  tekshirishlami  o‘tkazib,  somatotipda  ro‘y  beradigan 
o‘zgarishlami baholash mumkin.
Ilmiy  adabiyotlarda funksional belgilar asosida tuzilgan kons- 
titutsional  jadvallami  juda  kam  uchratish  mumkin.  Tibbiyotda 
eng keng tarqalgan va qoilanilgan usullardan M.V.Chemoruskiy 
tomonidan  ishlab  chiqilgan  konstitutsiya  tiplarini  aniqlovchi 
jadvalidir.  Bu  jadval  bo‘yicha  konstitutsiya  tiplari  giperstenik, 
normostenik va asteniklarga ajratilgan b o iib , bular orasidagi farqli 
belgilar nafaqat morfologik ko‘rsatkichlar asosida balki funksional 
ko‘rsatkichlar;  qon  bosimi,  nafas  olishning  ko‘rsatkichlari, 
endokrin tizimining ko‘rsatkichlari va modda almashinuv jarayon- 
larini  hisobga  olgan  holda  tuzilgan.  Chemomskiyning  ilg‘or 
fikrlardan  biri,  bu  somatotipning  shakllanishida  nafaqat  irsiyat,
105

---

balki  tashqi  muhit  omillari  ham  o‘z  ta’sirini  ko‘rsatadi,  chunki 
odam uzoq onto-filogenetik jarayoni natijasida vujudga kelgan.
Yuqorida  ko‘rsatilgan  usullardan  tashqari,  tibbiyot  va  sport 
amaliyotida quyidagi somatiplashjadvallari qoilaniladi: LGalanta 
tomonidan tavsiya etilgan ayollarning somatotipini aniqlash usuli, 
V.V.Bunak jadvali  erkaklar uchun  ishlab  chiqilgan,  V.G.Shtefko, 
A.D.Ostrovskiy  (1929)  va  2000-yilda  R.N.Doroxov  tomonidan 
bolalaming somatotipini aniqlovchi takomillashtirilgan usul taklif 
qilgan. A.I.Kliorin va VRChtesov (1979) ishlab chiqqan jadvalda 
somatotiplami erkaklar va ayollar orasida aniqlash mumkin.