D. D. Safarova sport morfologiyasi

To‘g‘ri  (сквозной)  o‘lchov  usuli. 
Bunda  nuqtalar  orasidagi 
eng  qisqa  masofa  oichov  sirkullari  yordamida  aniqlanadi.  Bular 
tos  oichamlari,  uning  chuqurligini  oichashdan  aniqlangan  o i-  
chamlar  masofa  oichovlari  deyiladi  va  santimetrlar  va  milli- 
metrlarda ifodalanadi. Ular antropometrik, yo‘g‘on sirkullar, tazo- 
merlar yordamida oichanadi.
Yoy  oichovlari  usuli. 
Bunda  santimetr  tasmasi  tana  bo‘ylab 
mahkam tekkizib oichanadi. Bu usulda, odatda, tana aylanasi: son,
93

---

ko‘krak, qorin qobiqlar aylanasi o‘lchanadi.  Shuningdek, tananing 
ayrim qismlari va qo‘l-oyoq uzunligini oichash mumkin.
Shuni  unutmaslik  kerakki,  aylanasining  chuqurligi,  kengligini 
aniqlashdan  oichov  asbobi  albatta  gorizontal  holatda,  uzunlikni 
oichashda vertikal holatda tutiladi.
Nazariy  antropometriyada,  organizmning  o‘sish  va  rivojlanish 
qonunlari  haqida  gap  ketganda  proyeksion  va  to‘g ‘ri  usulda 
oichashlar  katta  ahamiyatga  ega,  chunki  ular  skeletning  haqiqiy 
oicham ini  ifodalaydi.
Kontakt usulda tekshirishga tayanch yuzalar izini olish usuli ham 
kiradi. Ko‘pincha oyoq-panja, barmoqlar izi olinadi, keyin bu izlar 
grafika  usuli  bilan  qayta  ishlanadi.  Shunda  tananing  yuzalaming 
shakllari,  oichamlari,  shuningdek,  barmoqlar  va  oyoq-panjaning 
xos xususiyatlari bilib olinadi.
Oichovlar  aniq  boiishi  uchun  antropometrik  nuqtalardan 
foydalaniladi,  bu  nuqtalar  esa  juda  yaqqol  joylashgan  b oiishi 
kerak.  Bu  maqsadda  suyakning  chiqib  turgan  joylari  -   suyak 
o‘siqlari,  bo‘rtmalari,  suyak  bo‘g‘imlari  chekkasi,  ko‘krak  uchi, 
kindik va hokazolar xizmat qiladi.
U  yoki  bu  antropometrik  nuqtaning  qayerda  joylashganini 
topish  uchun  paypaslanadi  va  og‘ritmasdan  bosib  ko‘riladi,  ke- 
yin  tekshirish  uchun  demografik  qalam  bilan  chizib  qo‘yiladi. 
Antropometrik tekshimv o‘tkazishda m aium  talablarga rioya qil- 
ish  zamrki,  bunda  faqat natijalar  aniq b o iib   qolmay,  balki  ulami 
solishtirish mumkin boisin.
1.  Tekshirav  sutkaning  m aium   bir  vaqtida  -   yaxshisi  kun- 
ning birinchi yarmida o‘tkazilishi kerak (chunki kun oxiriga borib 
tananing ko‘ndalang oicham i kamayishi mumkin).
2.  Tananing  oichanadigan  sohalari  butunlay  ochib  qo‘yilishi 
kerak.  Tekshirilayotgan  odam  qattiq,  tekis  maydonchada  yalang 
oyoq yoki yupqa paypoqda turadi.
3.  Tekshirilayotgan  vaqtning  boshidan  -  oxirigacha  (ayniqsa, 
ko‘ndalang  oichovlar  oichanayotganda)  tajribadan  o‘tkazila-
94

---

yotgan odam tana vaziyatini  bir xil  tutishi  kerak:  tik turib,  qaddi- 
qomat  rostlanadi,  qo‘llar  tushiriladi,  tizzalar  to‘g‘ri  turadi,  oyoq 
kaftlari bir-biriga yaqinlashtirib,  oyoq uchlari yon  tomonlarga  sal 
keriladi,  qorin sal ichga tortilgan boiadi, bosh tabiiy yo‘nalishda, 
ko‘z kosasining pastki chekkasi bilan quloq yum shogi nuqtasi bir 
tekislikda turgan holda o‘matiladi.
4.  Tekshirish  juda  ko‘p  vaqtni  olmasligi  kerak.  Juda  aniq 
oichash qoidasiga amal qilish kerak.  Ko‘pgina oichovlarda qo‘y- 
sa boiadigan tafovutlar  ikki  va uch  marta  oichanganda 2-3  mm 
dan  oshmasligi  zarur.  Tekshirish  kartasiga  eng  yaqin  oichov 
natijalarining o‘rtachasi yozib qo‘yiladi.
5. Tekshirishni boshlash uchun oichash dasturi, antropometrik 
karta shakli ishlab chiqilgan boiishi kerak, unga tekshiruv natijalari 
yozib qo‘yiladi.
6.  Tekshiruvni  sozlangan asboblar bilan  o‘tkazish  zarur.  Quyi- 
dagilar antropometrik asboblar qatoriga kiradi:
1. 
Martin  antropometri  metall  shtanga  antropometrik  ko‘rsat- 
kichlardan  uzunasiga  va  kenglik  oichovlarini  juda  aniq  oichab 
beradi.  Uning  uzunligi  ikki  metr b o iib ,  ichi  bo‘sh  metall  o‘qdan 
iborat.  0 ‘qqa qo‘zg‘aladigan mufta kiydirilgan b o iib , bunda ster- 
jenga  perpendikular ravishda  bir tomoni  o ‘tkir  25  sm  ensiz  chiz- 
g‘ich qo‘yiladi.
Antropometr  o‘qi  millimetrli  ikkita  shkaladan  iborat  boiadi. 
Bitta  shkala  0  dan  2  000  mm  gacha  o‘qning  pastki  uchidan 
boshlanadi  va  uning  butun  uzunligi  bo‘ylab  yuradi.  Ikkin- 
chi  shkala  qarama-qarshi  tomonda  bo iad i  va  orqa  tomonga 
yuradi  -   nol  nuqtasi  yuqorida  boiadi.  Bu  shkalaning  uzunligi
1  000  mm.  Ikkinchi  shkaladan  keng  va  chuqur  oichovlarini  o i-  
chashda foydalaniladi.  To‘g‘ri  (сквозной)  diametrlar antropometr 
bilan  qo‘zg‘aladigan  muftaning  plankasi  yordamida  oichanadi. 
Bunday  oichov  polga  nisbatan  nuqta  balandligini  aniqlashga 
imkon beradi.
95

---

2.  Yo‘g‘on  va  sirg‘anadigan  sirkullar  to‘g‘ri  (сквозной)о‘1- 
chovlarni  aniqlash  uchun  foydalaniladi.  Ya’ni  bunda  tananing 
oldingi  va  orqa  yuzasi  orasidagi  masofa  o ‘lchanadi.  Yo‘g‘on 
sirkullar  yordamida  yelka  va  tos  kengliklari  hamda  tananing 
boshqa  kenglik  o‘lchovlari  aniqlanadi.  Tekshiruvchi  sirkul  oyoq- 
chalarining  uchlarini  skelet  nuqtalarda  o‘matib,  ular  orasidagi 
masofani o ‘lchaydi.
Yo‘g‘on  sirkulning  yoysimon  qayrilgan  oyoqchasi  yordamida, 
tananing chuqurroq yotgan nuqtalari o‘rtasidagi masofani oichash 
imkonini  beradi,  bu  nuqtalami  sirg‘anadigan  sirkul  oyoqchalari 
aniqlab  berolmaydi.  Sirg‘anadigan  sirkullar  uzun  suyaklar  oxiri- 
dagi  yumaloq  do‘ngliklar usti  va  do‘ng  suyaklar orasidagi  maso- 
fani,  suyakning yo‘g‘onligini oichab beradi.
3.  Uzunligi  1,5 -  2 m li millimetrli tasmalar tana perimetrlarini 
oichash  uchun  qoilanadi.  Oyoq-qoining  aylanma  oichovlari 
yordamida  muskul  tizimining  rivojlanish  darajasini  aniqlaydi. 
Santimetrli  tasmani  muskullaming  eng  yaxshi  rivojlanadigan 
joyidan oichanadi.
4.  Tibbiyot  tarozilari  yordamida  tana  vazni  yoki  massasi  aniq 
oichanadi (50 g qadar farq qilishi mumkin).
5.  Goniometrlar  bo‘g ‘imlar  harakatchanligini  darajalarda 
aniqlab beradigan asboblardir. Barcha tekshirilgan bo‘g‘imlaming 
qanday  harakatchanligi  odamning  qanchalik  qayishqoq,  egiluv- 
chang ekanligini bildiradi. Goniometrlar tuzilishiga ko‘ra kontaktli 
va gravitatsion turlarga boiinadi.
Kontaktli  goniometrlar  ikkita  branshlardan  iborat.  Uning  bittasi 
transportirga  biriktiriladi,  ikkinchisi  strelkaga  ulangan  boiadi, 
bu bitta bransh  ikkinchisiga nisbatan  qanchalik moyining  o‘zgar- 
tirganini ko‘rsatadi.
Kontakli  goniometrlar  bilan  ishlashda  branshlar  tana  bo‘ylab 
mustahkamlanadi, ular o‘rtasida harakatchanlik aniqlanadi. Gonio- 
metr  oshiq-moshigining  o‘qi  o‘rganilayotgan  bo‘g‘im  o‘qiga 
to‘g‘ri kelishi lozim.
96

---

Gravitatsion goniometrlaming branshi bitta boiadi, unga trans- 
portir shkalasi qimirlamaydigan qilib o‘matiladi. Suyakbo‘g‘imlari 
o‘rtasidagi  burchaklari  transportir  yordamida  fotosuratlar,  kino- 
grammalar va rentgennogrammalarda aniqlash mumkin.
6.  Stopomer-podometr -   oyoq-panjani  oichaydigan  asbob.  U 
tayanch  maydonchasi  va  harakatlanadigan  g ‘ildirakchalar  (yu- 
guruvchilar)dan  iborat  boiadi,  bittasi  tayanch  maydoni  b oiib, 
ikkinchisi  birinchi  gildirak  bo‘ylab  harakatlanadi.  G ildiraklar 
o‘zaro  almashinishi  tufayli  oyoq-panjaning  uzunligi,  kengligi  va 
balandligini oichash mumkin boiadi.
7. Rostomer -  ko‘ndalang reykasi bor tik yo‘nalgan shkala.
8.  Kaliperlar  -   yog‘  qatlamlar  oichovlarini  aniqlash  uchun 
qoilaniladi.  AQSH,  Buyukbritaniyada  va  Shvesiyada  ishlab 
chiqilgan  kaliperlar  individual  va  ommaviy  tekshirishlami  o ‘t- 
kazish  uchun  eng  qulay  va  yuqori  darajali  aniqligi  bilan  ta ’rif- 
lanadi.