D. D. Safarova sport morfologiyasi

Parsial ko‘rsatkichlar 
asosida jismoniy takomillikni chuqur va 
aniq baholash imkoniyati yaratiladi. Total va parsial oichovlaridan 
tashqari yana bir qancha ko‘rsatkichlar qoilaniladi, masalan, tana 
massasini  tashkil  etuvchi yog‘,  suyak va muskul  komponentlarini 
aniqlash  mumkin.  Bu  ko‘rsatkichlar  maxsus  formulalar  asosida 
organizmda  suyak,  muskul  va  yog‘  to‘qimasining  miqdorini 
ko‘rsatadi.
Jismoniy  takomillanish  negizida  nafaqat  tananing  tashqi 
qiyofasini  shakllantiruvchi  a’zo  va  tizimlar,  balki  organizmdagi 
barcha  ichki  a’zolar  va  tizimlaming  uzoq  vaqt  davomida  yuqori 
darajali  faoliyat  ko‘rsatishga  tayyorlik,  ya’ni  moslashganlik 
xususiyati yotadi. Shu sababli ichki morfologik tizimlami tekshirish 
maqsadida kalla suyagini -  kraniometriya; yurakni -  kardiografiya 
va  pulsometriya,  o‘pkani  -   flyurografiya,  buyrakni  -   urografiya, 
turli morfologik tuzilmalami -morfometriya, bo‘g‘imlarda harakat 
hajmlarini  aniqlash  -   goniometriya,  turli  muskul  gumhlarining 
kuchini  aniqlovchi  dinamometriya  va  retrografiya  usullari  keng 
qoilaniladi. Tana zichligi va massasini ifodalovchi ko‘rsatkichlari 
qanchalik yuqori boisa, odamning jismoniy takomilligi shunchalik 
yuqori  baholanadi.  Masalan,  brixiomorf shaklli  tana  tuzilishga  -  
gavdaning keng va katta hajmli boiishi,  konussimon shaklga ega 
boigan ko‘krak qafasining mavjudligi,  oyoq-qoilaming gavdaga 
nisbatan kaltaroq boiishi xos belgilardan b o iib , bunday morfotipga 
ega boigan  shaxslaming jismoniy takomilligi  yuqori  baholanadi. 
Dolixomorf tana tuzilishga -  bo‘yini baland, gavdasi kalta ko‘krak 
qafasi silindrsimon, qoi-oyoqlari uzun b o igan shaxslardajismoniy 
takomillik  darajasi  past  baholanadi.  Antropometrik  belgilar 
orasidagi  munosabatlar  jismoniy  rivojlanish  darajasini  aniqlab, 
organizm  tuzilmalarining  mexanik  xususiyatlarini  ifodalaydi. 
Hozirgi  kunda  antropometriya  o‘z  oldiga  qo‘ygan  maqsadlariga 
ko‘ra 3  gumhga ajratiladi:
1. Harbiy antropometriya.
2. Tibbiy antropometriya.
90

---

3.  Sport antropometriya.
1.  Harbiy  antropometriya  -   salomatlik  darajasini  tekshirish 
bilan  birgalikda,  tana  uzunligi,  og‘irligi  va  ko‘krak  aylanmasi 
oichovlarini  va  ular  orasidagi  munosabatlami  aniqlash  bilan, 
tanlovga javob beruvchi belgilar asosida harbiy xizmatga jismonan 
baquvvat  o‘smirlar va yigitlami  tanlab  ajratish  imkoniyatiga  ega. 
Harbiy  muassasalaming  tahlili  bo‘yicha  yashash  joylari  va  sha- 
roiti  jihatdan  erkak  aholining  tana  uzunligi  ko‘rsatkichlarining 
farqlanishi aniqlangan.
2. Tibbiy antropometriya -  bolalar va voyaga yetgan odamlaming 
jismoniy takomillanish darajasini aniqlaydi. Turli yoshdagi bolalar 
organizmi  juda  o‘zgaruvchan  boiib,  turli  morfo-funksional  ti- 
zimlarda  yoshga  qarab  o‘zgarishlar  kuzatiladi.  Shu  sababli, 
pediatriyada  har  bir  pasport  yoshiga  xos  b o igan  belgilaming 
o‘rtacha  ko‘rsatkichlari  asosida  normativ  jadvallar  ishlab  chiqa- 
rilgan. Muayyan yoshga xos b o igan jadval ko‘rsatkichlari asosida 
tekshirilayotgan  bolaning  belgilari  taqqoslanadi  va  jismoniy 
takomilligi  baholanadi.  Ikkilamchi  jinsiy  belgilaming  paydo 
bo‘lish  muddatlari  va  namoyon  etilish  darajasi  ham  hisobga  oli- 
nadi.  Har  yili  har  bir  mamlakatda  yosh  bolalar  va  o‘smirlaming 
jismoniy takomillanish dinamikasi, biologik yoshi pasport yoshiga 
muvofiqligi katta nazorat ostida tutiladi.
3.  Sport antropometriyasi amaliyotida sportga layoqatli shaxslami 
tanlashda va har bir sport mutaxassisligiga xos b o ig an  namunaviy 
ko‘rsatkichlar etalonini yaratishda keng qoilaniladi. Sport tanlovni 
ilmiy  va  obyektiv  asosda  o‘tkazishda  tananing  total  va  parsial 
ko‘rsatkichlari,  tana  proporsiyalarini,  tananing  massasini  tashkil 
etuvchi  tarkibiy  qismlami  namoyon  etuvchi  ko‘rsatkichlarini 
hisobga  olish  va  nihoyat  sportchi