D. B. O‘rinbayeva

7-MAVZU:
TABIIY TILNI QAYTA ISHLASH. MODELLASHTIRISH 
Reja: 
1.
Modellashtirish haqida tushuncha. 

---

32 
2.
Modellashtirish va uning ko‘rinishlari. 
3.
Modellashtirish va uning bosqichlari. 
Model (lotincha “modelus” -“nusxa, andoza, o‘lchov” ma’nolarini anglatadi) –
tabiiy fanlar yoki umuman fanda muayyan original-ob’yekt haqidagi ma’lumotlar 
majmui sifatida yuzaga kelgan hosila-ob’yekt, moddiy qurilma, grafik, sxema, 
umuman, bilish vositasi. Model tabiiy ob’yektlarning imitatsiyasi (o‘xshashi, taqlidiy 
ko‘rinishi) bo‘lib, u o‘zbek tilidagi “qolip”, “andaza” so‘zlariga mos keladi. Model 
hodisalarning yuzaga kelishi uchun asos vazifasini o‘taydi, bunda aniq yoki mavhum 
ob’yektlar 
kichraytirilgan 
ob’yektlar, 
sxemalar, 
chizmalar, 
fizikaviy 
konstruksiyalarda tadqiq etiladi. Model, dastavval, moddiy va fikriy modelga 
bo‘linadi. Masalan, olmani xarakterlovchi belgilar, atributlar – uning dumoloqligi, 
mevaligi, shirinligi tushunchaning fikriy modeli hisoblanadi. Agar olma loydan yoki 
sun’iy materialdan yasalsa, bu uning moddiy modeli hisoblanadi.
Model quyidagi asoslarga ko‘ra muhim hisoblanadi: 
-
o‘rganish ob’yektini soddalashtiradi; 
-
o‘rganish ob’yektini boshqa ob’yektlar ta’siridan ajratiladi; 
-
ob’yektni ta’riflashni osonlashtiradi. 
Model amaliy sohalarda, jumladan, matematika, kimyo, fizika fanlarida, so‘ng 
ijtimoiy sohalarda ham keng qo‘llanilmoqda. O‘tgan asrning o‘rtalariga kelib 
tilshunoslik sohasida ham ommalasha boshladi. Modellashtirishda, asosan, 3 xil 
metoddan foydalaniladi: 
1.
To‘plam nazariyasi 
2.
Mantiq algebrasiga asoslangan transformatsion metod. 
3.
Statistik metod. 
Modellashtirish tilshunoslikda strukturalizm yo‘nalishi ta’sirida faol tatbiq qilina 
boshlandi. Gap strukturasini modellashtirish g‘oyasi XX asrning 50-yillarida 
amerikalik tilshunos Charlz Friz tomonidan olg‘a surildi.