D a V l a t b y u d j e t I

ma’lum ma’noda biroz takrorlashlar bo'lishiga qaramasdan, darslikning 17-bobi doirasida
batafsilroq ko‘rib chiqiladi.

---

turkumlashtirish maqsadga muvofiq. Ular o'zlarining iqtisodiy 
mazmuni, ijtimoiy takror ishlab chiqarishdagi roli, ishlab chiqarish 
tarmoqlari va faoliyat turiari, ijtimoiy mo'ljallanganligi bo'yicha va 
ma’lum maqsadlariga ko'ra alohida guruhlarga ajratilishi mumkin.
Iqtisodiy mazmuniga ko'ra Davlat byudjetining xarajatlari kapi­
tal va joriy xarajatlarga bo'linadi.
Byudjetning kapital xarajatlari innovatsion va investitsion 
faoliyatga yo'naltirilgan xarajatlardir. Bu xarajatlarning tarkibiga:
a) tasdiqlangan investitsion dasturga muvofiq harakatdagi yoki 
yangidan tashkil etilayotgan yuridik shaxslarga investitsiyalar uchun 
mo'ljallangan xarajatlar;
b) yuridik shaxslarga investitsion maqsadlar uchun byudjet 
kreditlari sifatida beriladigan mablag'lar;
v) kengaytirilgan takror ishlab chiqarish bilan bog'liq bo'lgan 
kapital ta’mirlashni amalga oshirish xarajatlari va shu bilan bog'liq 
bo'lgan boshqa xarajatlar;
g) amalga oshirilishi davlat mulkiga tegishli bo'lgan mulkni 
oshirish yoki uni yangidan yaratishga olib keladigan xarajatlar;
d) Davlat byudjeti xarajatlarining iqtisodiy turkumlanishiga 
muvofiq byudjetning kapital xarajatlari tarkibiga kiritiladigan boshqa 
xarajatlar.
Davlat byudjetining kapital xarajatlari tarkibida Taraqqiyot 
byudjeti shakllantirilishi mumkin.
Davlat hokimiyat organlari, mahalliy o'z o'zini boshqarish 
idoralari, byudjet tashkilotlarining joriy faoliyatini ta’minlashga 
yo'naltirilgan byudjet xarajatlari, boshqa byudjetlar va iqtisodiyotning 
alohida tarmoqlariga dotatsiya, subsidiya va subvensiya shaklida 
ko'rsatiladigan, davlat tomonidan qo'llab-quvvatlash bilan bog'liq 
bo'lgan xarajatlar va Davlat byudjeti xarajatlarining turkumlanishiga 
muvofiq kapital xarajatlarning tarkibiga kiritilmagan boshqa xara­
jatlar byudjetning joriy xarajatlari deyiladi.
Takror ishlab chiqarishdagi roliga ko'ra Davlat byudjetining 
xarajatlari milliy iqtisodiyotga (xo'jalikka) qilinadigan xarajatlar va 
ijtimoiy soha hamda aholini ijtimoiy qo'llab-quvvatlash xarajatlariga 
bo'linadi. Bu xarajatlarga, dastlab, davlat korxonalari va davlat ulushi 
bor bo'lgan korxonalaming ustav kapitalini shakllantirish, ularni

---

yanada kengaytirish va rivojlantirish, davlat moddiy zaxiralarini 
yaratish xarajatlari kiradi. Byudjetning ijtimoiy soha hamda aholini 
ijtimoiy qo‘llab-quwatlash xarajatlari ham ijtimoiy jihatdan zarur 
boMgan xarajatlardir. Bu xarajatlar iste’mol fondlarini shakllantirish 
bilan bog‘liq. Ularning bir qismi jamiyat a ’zolarining shaxsiy boshqa 
bir qismi esa butun jamiyatning ehtiyojlarini qondirishga moMjal­
langan. Bunda Davlat byudjetining xarajatlari ijtimoiy iste’mol 
fondlarini (mamlakatning mudofaa fondi, ilmiy tadqiqotlar fondi 
va boshqalar) shakllantirishni toMiq, shaxsiy iste’mol fondlarini esa 
qisman (markazlashtirilmagan moliyaviy resurslar bilan birgalikda) 
ta’minlaydi. Shu bilan birgalikda, byudjet mablagMarining katta 
qismidan shaxsiy iste’mol fondlarining ijtimoiy iste’mol fondlariga 
(maorif, sogMiqni saqlash, madaniyat va sport, fan, ijtimoiy sug'urta 
va ijtimoiy ta ’minot, aholi uchun ijtimoiy ahamiyat kasb etgan 
xizmatlar bahosi o'rtasidagi farqlarni qoplash, ko'p bolali va kam 
ta’minlangan oilalarga nafaqalar fondlari va boshqalar) tegishli 
boMgan qismini shakllantirishda keng foydalaniladi.
Davlat byudjeti xarajatlarining tarm oq belgisi bo 'y ich a 
guruhlarga ajratishga asos qilib milliy iqtisodiyot (xo'jalik)ning 
umume’tirof etilgan tarmoqlarga bo'linishi qabul qilingan. Shunga 
muvofiq ravishda byudjet xarajatlari sanoat, qishloq xo'jaligi, qurilish, 
transport, aloqa, maorif, sogMiqni saqlash, madaniyat va sport, 
fan, ijtimoiy sug'urta va ijtimoiy ta’minot, davlat boshqaruvi, mudo­
faa va h.k. xarajatlariga bo'linishi mumkin. Byudjet xarajatlari milliy 
iqtisodiyot (xo'jalik) tarmoqlarining pul fondlarini shakllantirishda 
mustahkam moliyaviy asosni yaratish bilan birgalikda, xarajatlarning 
tarm oqlararo bo'linishi moliyaviy resurslam i taqsimlashdagi 
nisbatlarini aniqlashga ham imkon beradi, milliy xo'jalikning tarmoq 
tarkibiy tuzilishini kerakli yo'nalishga o'zgartiradi. Masalan, hozirgi 
paytda mamlakatimizda yaratilgan milliy daromadning hajmi byudjet 
mablagMarining katta qismini ijtimoiy soha va aholini bevosita 
ijtimoiy qo'llab-quwatlashga yo'naltirish imkonini berayapti. Bir 
vaqtning o'zida iqtisodiyotning ustuvor tarmoqlarini (mashinasozlik, 
qishloq xo'jaligi, elektroeneigetika va boshqalar) keng ko'lamlarda 
byudjetdan moliyalashtirilishi ham ta’minlanmoqda.
Ijtimoiy yo'nalishi bo'yicha Davlat byudjeti xarajatlarining

---

iqtisodiy guruhlarga ajratilishi davlatning toifasi va u tomonidan 
bajarilayotgan funksiyalami o‘zida aks ettiradi. Ana shunga muvofiq 
Davlat byudjetining barcha xarajatlarini quyidagi guruhlarga bo'lish 
mumkin:
— ijtimoiy soha va aholini ijtimoiy-qo'llab-quwatlash xarajatlari;
— milliy xo'jalikka (iqtisodiyotga) xarajatlar;
— mudofaa xarajatlari;
— boshqamv xarajatlari.
Ijtimoiy soha va aholini ijtimoiy qo'llab-quvvatlash xarajatlari 
o'z tarkibiga maorif, sog'liqni saqlash, madaniyat va sport, fan, 
ijtimoiy ta ’minot, aholi uchun ijtimoiy ahamiyat kasb etgan 
xizmatlar baholaridagi farqlarni byudjetdan qoplash va oilalarga 
ijtimoiy nafaqalarni oladi. Davlatning ijtimoiy funksiyasini o'zida 
aks ettirib, bu guruhdagi byudjetning xarajatlari xalq ta’limi tizimini 
rivojlantirish va takomillashtirishga, fan va madaniyatni moliya­
lashtirishga, aholining tibbiy xizmatga bo'lgan talabini qondirishga, 
ijtimoiy sug'urta va ijtimoiy ta ’minotni amalga oshirishga keng yo'l 
ochib beradi.
Milliy xo'jalikka (iqtisodiyotga) byudjetdan xarajat qilinishi 
davlatning xo'jalik yurituvchi asosiy sub’ektlardan biri ekanligidan 
darak beradi. Aynan bu xarajatlar keng miqyoslarda yangi sanoat 
korxonalarini qurish, zamonaviy industriya asosida qishloq 
xo'jaligida ishlab chiqarishni rivojlantirish, transport, aloqa va 
iqtisodiyotning boshqa tarmoqlarini texnika vositalari bilan qayta 
ta’minlashga imkon yaratadi. Shuning uchun ham Davlat byudjeti­
ning bu xarajatlari orasida iqtisodiyot va markazlashtirilgan inves- 
titsiyalarni moliyalashtirish xarajatlari alohida o'rin egallaydi.
Davlat byudjetining mudofaa xarajatlari ham davlatning 
funksiyalaridan kelib chiqadi. Ular har bir davlatning o'z mudofaa 
qobiliyatini mustahkamlashi zarurligi bilan bog'liqdir. Qurolli Kuch- 
larning barcha turiari byudjet mablag'lari hisobidan moliyalash- 
tiriladi.
Boshqaruv shaklidagi faoliyat turining davlat tomonidan amalga 
oshirilishi, uning xo'jalik-tashkilotchilik funksiyasi D avlat 
byudjetidan boshqaruv xarajatlari deb nomlangan alohida xarajatlar 
ajratilishini taqozo etadi. Boshqaruv (davlat hokimiyati organlari,

---

sud va prokuratura fuqarolaming o ‘zini-o‘zi boshqaruv organlari) 
xarajatlari davlat organlari faoliyatining moliyaviy asosini tashki1 
etib, jamiyat hayotining barcha sohalariga rahbarlik qilishga imkon 
yaratadi.
Davlat byudjetining barcha xarajatlari yuqoridagi to ‘rtta 
guruhdan qaysi biriga kirishidan qat’i-nazar, ular o'zlarining aniq 
maqsadlarga mo'ljallanganligi bo'yicha ham bir necha qismlarga 
bo'linadi. Bu qismlar Davlat byudjeti xarajatlarining aniq turlaridan 
tarkib topadi. Kapital qo'yilmalar, dotatsiyalar, subvensiyalar, 
subsidiyalar, byudjet ssudalari, ish haqi, ovqatlanish xarajatlari, 
kapital va joriy remont, kanselyariya va xo'jalik xarajatlarini Davlat 
byudjeti xarajatlarining aniq turiari sifatida ko'rsatish mumkin. 
Byudjet xarajatlarining ma’lum aniq maqsadlarga mo'ljallanganligi 
bo'yicha turkumlanishi byudjet mablag'laridan oqilona foydalanishga 
sharoit yaratadi, byudjet assignovaniyalaridan foydalanish ustidan 
samarali va ta’sirchan moliyaviy nazoratni amalga oshirishning 
zaruriy asosi hisoblanadi.
Davlat byudjetini iqtisodiy nuqtai nazardan turkumlarga ajratish 
bilan birga xarajatlarning tashkiliy jihatidan ham guruhlarga ajratish 
mumkin. Buning asosida yuqori tashkilotlar (vazirliklar, uyushmalar, 
assotsiatsiyalar, birlashmalar, konsernlar, kompaniyalar va h.k.) 
Davlat byudjeti xarajatlari va hududiy belgilar yotishi mumkin. 
Byudjet xarajatlarining yuqori tashkilotlar bo'yicha guruhlanishi 
byudjet mablag'larini aniq oluvchilarni ko'rsatadi va ular tarmoq 
ichida pu! fondlarini shakllantirishda mas’ui bo'lib, ajratilgan byudjet 
assignovaniyalaridan o'z vaqtida, samarali va qonuniy foydalanish 
ustidan javobgardirlar.
Davlat byudjeti xarajatlarini hududiy belgiga mos holda 
bo'linishi ularning markazlashuvining turli darajalarini o'zida aks 
ettiradi. Shu munosabat biian, davlat boshqaruvi darajasiga ko'ra, 
O'zbekiston Respublikasi Davlat byudjetining xarajatlari respublika 
va mahalliy byudjetlarning xarajatlaridan tarkib topadi.
Respublika byudjetidangina moliyalashtiriladigan xarajatlarga 
quyidagilar kiradi:
a) 
O'zbekiston Respublikasi Prezidenti, Oliy Majlis Senati, 
Oliy Majlis Qonunchilik palatasi, Markaziy saylov komissiyasi,

---

ijroiya hokimiyatining respublika va hududiy organlari faoliyatini 
ta’minlash bilan bog'liq xarajatlar va umumdavlat boshqamvi xarak­
teridagi boshqa xarajatlar;
b) 
respublika sud, prokuratura, huquq-tartibot organlari tizimi; 
v) umumdavlat manfaatlari uchun xalqaro faoliyatni amalga 
oshirish;
g) milliy mudofaa va davlatning xavfsizligini ta’minlash, sanoat­
ning mudofaa tarmoqlari konversiyasini amalga oshirish;
d) fundamental tadqiqotlar va ilmiy-texnika taraqqiyotini 
moliyalashtirish;
ye) temir yo‘1, havo va daryo transportini davlat tomonidan 
qo'llab-quvvatlash;
yo) iqtisodiyotning bazaviy tarmoqlarini davlat tomonidan 
qo‘llab-quwatlash;
j) respublika yoki davlat hokimiyati organlari tasarrufida bo'lgan 
muassasalami saqlash;
i) respublika mulkini shakllantirish;
y) O'zbekiston Respublikasining davlat qarziga xizmat qilish 
va uni qaytarish;
k) davlatning qimmatbaho metallari va moddiy zaxiralarini 
to'ldirish;
1) saylovlar va referendumlar o'tkazish; 
m) hukumat investitsion dasturlarini moliyalashtirish; 
n) respublika hukumatining qarorlari bajarilishini ta’minlash; 
o) respublika sub’ektlarini moliyaviy qo'llab-quvvatlash; 
p) boshqa xarajatlar.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida Davlat byudjetining xarajatlari 
uning daromadlari bilan uzviy bog'langandir. Bunday o‘zaro 
bog'liqlik xarajatlarning miqdoriy jihatdan daromadlarga muvofiq 
kelishi va ularning bir-biriga o'zaro ta ’sir ko'rsatishi orqali 
ifodalanadi. Bir tomondan, aksariyat hollarda, byudjet xarajatlarining 
hajmi byudjet daromadlarining hajmi bilan cheklanadi. O'z 
navbatida, byudjet daromadlarining hajmi esa davlatning iqtisodiy 
imkoniyatlari bilan aniqlanadi. Shuning uchun ham bu yerda byudjet 
xarajatlarining shunday hajmini va milliy xo'jalikda pul fondlarini 
shakllantirishda byudjet mablag'laridan foydalanishning shunday

---

m uddatlarini o'rnatish kerakki, ular m inim al xarajatlar qilib 
maksimal samaraga erishish orqali davlat oldidagi ijtimoiy-iqtisodiy 
vazifalami muvaffaqiyatli bajarilishini ta’minlasin. Boshqa tomondan 
esa, ishlab chiqarishning o'sishiga ijobiy ta ’sir qilish, ilmiy-texnika 
taraqqiyotini tezlashtirish va milliy xo‘jalikdagi proporsiyalarni 
optimallashtirish orqali Davlat byudjetining xarajatlari uning 
daromadlari darajasining ortishiga o ‘z ta ’sirini ko'rsatadi.
Davlat byudjeti xarajatlari hajmining yildan-yilga ortib borishi 
ularni milliy xo'jalikning samaradorligi nuqtai nazaridan baholashni 
dolzarb muammoga aylantirib qo'yadi. Bunda milliy xo'jalikning 
yakuniy natijasini baholab, faqat unga tegishli bo'lgan daromadlar- 
ning q o 'shim cha ravishda o'sganligiga e ’tib o r berish bilan 
cheklanish maqsadga muvofiq emas. Bunda, bir vaqtning o'zida, 
jamiyatning ijtimoiy taraqqiyot darajasi, ijtimoiy muammolaming 
qay darajada hal etilganligi ham nazardan chetda qolmasligi kerak. 
Albatta, milliy xo'jalikning yakuniy natijasi byudjet xarajatlarining 
u m u m iy h ajm ig a, u la rn in g ta rk ib iy tu z ilis h ig a , byudjet 
mablag'laridan to'g'ri, tejamli va samarali foydalanishga bevosita 
bog'liq. Shuning uchun ham hozirgi sharoitda byudjet xarajat­
larining ilmiy asoslangan holda rejalashtirilishiga, byudjet assig­
novaniyalaridan foydalanish ustidan moliyaviy nazoratning butun 
tizimiga alohida e ’tibor berish lozim.
Milliy xo'jalikni moliyaviy tartibga solishning muhim vositala­
ridan biri ham Davlat byudjetining xarajatlaridir. Moliyaviy tartibga 
solish deyilganda, milliy xo'jalikdagi oqilona proporsiyalarni 
ta’minlash maqsadida byudjet mablag'larini tarmoqlar va hududlar 
bo'yicha taqsimlash va qayta taqsimlashning shakllari va metodlari 
majmui tushuniladi. Milliy xo'jalikni moliyaviy tartibga solishning 
ob’ektiv zarurligi katta o'zgaruvchanlik bilan xarakterlanadigan, 
uning murakkab organizmi turli qismlarida moliyaviy resurslami 
jamg'arish sur’atlarining turlichaligi bilan izohlanadi. Byudjet 
resurslarini sarf qilish orqali davlat pul mablag'larini taqsimlashda 
vujudga kelgan proporsiyalarni o'zgartirishi va buning oqibatida 
ba’zi bir tarmoqlaming (hududlaming) rivojlanishini tezlashtirishi 
va boshqalarining rivojlanishini rag'batlantirmasdan, milliy xo'jalik­
ning rivojlanishini tartibga solishi mumkin. Byudjet mablag'larining

---

katta qismini muhim ishlab chiqarish-hududiy komplekslarni 
rivojlantirishga sarflash sekin-astalik bilan chuqur sifat o'zgarishlari 
sodir bo'lishiga — ijtimoiy ishlab chiqarish tarkibiy tuzilmasining 
o'zgarishiga olib keladi.
Mamlakat milliy xo'jaligini moliyaviy jihatdan tartibga solish 
Davlat byudjeti darom adlarini rejalashtirish va byudjetdan 
m oliyalashtirish jaray o n lari davom ida am alga o sh irilad i. 
Rejalashtirish jarayonining o'zidayoq Davlat byudjeti xarajatlarining 
umum iy hajmi gorizontaliga (tarm oq, vazirlik va maqsadli 
yo'nalishlarga) va vertikaliga (boshqaruvning turli darajalariga 
muvofiq ravishda) taqsimlanib, iqtisodiyotda tarkibiy o'zgarishlar­
ning sodir bo'lishi uchun tegishli sharoit yaratiladi. Byudjetdan 
moliyalashtirish jarayonida esa davlat o'zining ixtiyoriga kelib 
tushayotgan pul mablag'larini rejalashtirilgan tadbirlar doirasida 
va undan tashqarida keng xarajat qilish imkoniga ega bo'ladi. 
Mablag'lami konkret taqsimlovchilarga byudjet kreditlarini ochish, 
byudjet assignovaniyalarini berish va ulardan samarali foydalanishni 
nazorat qilib, moliya organlari iqtisodiyotning rivojlanishi ustidan 
kuzatuv olib boradilar va zarur holatlarda taqsimlanayotgan byudjet 
mablag'lari proporsiyalarini o'zgartiradilar.
Daromadlami davlat byudjetidagi xarajatlarning aniq turiari 
va yo'nalishlari bo'yicha biriktirilishi prinsipi bo'lmaganligi uchun 
bu yerda byudjet resurslarini keng miqyosda o'tkazish va shunga 
muvofiq ravishda davlatning ixtiyoriga kelib tushuvchi pul 
mablag'laridan har qanday zarur yo'nalishlarda foydalanilishi 
mumkin.
Davlat byudjeti xarajatlarining tarkibi va uning tuzilmasi 
davlatning tabiatiga, u tomonidan bajarilayotgan fiinksiyalarga, milliy 
xo'jalikning ehtiyojlariga bog'liq hamda byudjet mexanizmi orqali 
ishlab chiqarish va iste’molning ba’zi bir omillariga davlatning 
ta’sirchanligini ta ’minlash kabilar bilan belgilanadi.
Davlat byudjetining xarajatlaridan foydalanish byudjetdan 
moliyalashtirish orqali amalga oshiriladi. Shu munosabat bilan, 
byudjetdan moliyalashtirish deyilganda rejada ko'zda tutilgan tadbir- 
larni amalga oshirish uchun sub’ektlarga byudjetdan mablag'lami 
taqdim etish tizimi tushuniladi. U pul mablag'larini taqdim etishning

---

o‘ziga xos boMgan shakl va metodlari bilan xarakterlanadi hamda 
m a’lum bir prinsiplarga tayanadi. Byudjetdan moliyalashtirishning 
prinsiplari, shakllari va metodlari bu tizimning tarkibiy elementlari 
boMib hisoblanadi va uning amal qilish natijalariga o'z ta ’sirini 
ko'rsatadi. Muhim ijtimoiy-iqtisodiy vazifalar hal etilayotgan paytda 
byudjetdan oqilona va samarali moliyalashtirish tizimining ahamiyati 
yanada ortadi.
Byudjetdan moliyalashtirishning oqilona tizimini tashkil etishda, 
eng avvalo, moliyalashtirish prinsiplari muhim rol o'ynaydi. Hozirgi 
amaliyotda foydalanilayotgan byudjetdan moliyalashtirishning 
prinsiplarini umumiy va xususiy guruhlarga bo'lish mumkin. 
Umumiy prinsiplar byudjetdan mablag' oladigan barcha sub’ektlar­
ning faoliyatiga tegishlidir. Xususiy prinsiplar esa sub’ektlar faoliya­
tining tashkil etilishiga bog'liq ravishda byudjet mablag'larining 
taqdim etilish tartibini belgilab beradi.
Byudjetdan moliyalashtirishning umumiy prinsiplari quyida­
gilardan iborat bo'lishi mumkin:
— minimum xarajatlardan maksimum samara olish;
— byudjet assignovaniyalaridan foydalanishning maqsadli 
xarakterdaligi;
— ko'zda tutilgan rejalarning bajarilishi va oldin berilgan 
assignovaniyalardan foydalanilganligini inobatga olgan holda byudjet 
mablag'larini taqdim etish.
Byudjetdan moliyalashtirish amaliyotida umumiy prinsiplar 
bilan birgalikda xususiy prinsiplardan ham foydalaniladi. Ularning 
tarkibiga quyidagilar kiradi:
— byudjet assignovaniyalarini faqat ishlab chiqarishni kengay­
tirish xarajatlariga ajratish;
— byudjet assignovaniyalarining o'lchamini aniqlashda «qoldiq» 
yondashuvidan foydalanish;
— byudjetdan moliyalashtirish rejalashtirilayotgan xarajatlardan 
kredit metodini ta’minlash bilan birgalikda foydalanish;
— korxonalaming moliyaviy holatini byudjetli tartibga solish 
prinsipi va boshqalar.
Amaliyotda byudjetdan moliyalashtirishning turli shakllaridan 
foydalaniladi. Smetali moliyalashtirish, dotatsiya, subvensiya,

---

subsidiya, byudjet ssudalari, baholardagi farqni qoplash va boshqalar 
byudjetdan moliyalashtirishning shakllaridir38.
15.4. Byudjet defitsiti39 va uni moliyalashtirish
Nazariy jihatdan olib qaralganda byudjetning sog‘lom (normal) 
faoliyat ko'rsatishi unga tegishli bo'lgan daromadlar va xarajatlarning 
tengligini taqozo etadi. Haqiqatdan ham u yoki bu miqdordagi 
xarajatlarni amalga oshirish uchun byudjet shu miqdordagi 
daromadlarga ega bo'lishi kerak. Aks holda bu xarajatlarni amalga 
oshirishning iloji bo'lmaydi. Byudjet daromadlari va xarajatlarining 
tengligi byudjetning balanslashtirilganligidan dalolat beradi.
Amaliyotda byudjet daromadlari va xarajatlarining tengligiga 
hamma vaqt ham erishilavermaydi. Ayrim hollarda byudjetning 
daromadlari uning xarajatlaridan ko'p bo'lishi mumkin. Bunday 
byudjet profitsitli byudjet deyiladi. Aksincha, ba’zi hollarda esa 
byudjetning xarajatlari uning daromadlaridan ko'proq bo'ladi. 
Shunga muvofiq ravishda byudjet xarajatlarining byudjet daromad­
laridan ko'p bo'lishiga byudjet defitsiti deyiladi.
Boshqa hollar teng bo'lgan sharoitda, byudjet defitsiti vujudga 
kelishining eng umumiy sabablari quyidagilardan iborat bo'lishi 
mumkin:
• 
iqtisodiyotni rivojlantirish uchun yirik davlat kapital quyilma- 
larini amalga oshirishning zarurligi;