D a V l a t b y u d j e t I

bir 
sohasi yoki 
korxonaning moliyaviy ahvoli, alballa, davlal byudjeti
bilan bo'ladigan o'zaro munosabatlarga - soliqlarda, to'lovlarga, 
byudjetdan moliyalashtirish hajmlariga, byudjet assignovaniyalarini 
o'zlashtirishda va hokazolarga o'z ta ’sirini ko'rsatadi. Demak, 
byudjet orqali rejadan og'ish tufayli tarmoqlararo moliyaviy aloqalar 
va davriy qisman disproporsiyalar, jam g'arm alarning hajmi, 
mablag'lami o'zlashtirish sur’atlari va boshqalardagi o'zgarishlar 
yaqqol ko'rinib turadi. Bularning barchasi davlat byudjetining 
nazorat funksiyasiga umumiylik, universallik xarakterini beradi 
(birinchi xususiyat). Bu esa, o'z navbatida, milliy iqtisodiyotni tezkor 
boshqarishda davlat byudjetining nazorat funksiyasidan keng 
foydalanish uchun sharoit yaratadi.
Davlat byudjetining nazorat funksiyasiga tegishli bo'lgan

---

ikkinchi xarakterli xususiyat moliyaviy munosabatlaming alohida 
sohasi sifatida davlat byudjetining yuqori darajada markazlash- 
tirilganligidan kelib chiqadi. Markazlashtirilganlik har doim yuqori 
organlar oldida quyi organlarning hisobot berib turishini, m a’lum 
ketma-ketlikda bo‘ysunishning tizimliligini anglatadi. Bu esa, o'z 
navbatida, yuqoridan quyigacha davlat moliyaviy nazoratini tashkil 
etishga shart-sharoit yaratib beradi.
Kuchli majburiylik, imperativlik davlat byudjetining nazorat 
funksiyasiga tegishli bo'lgan uchinchi xususiyatdir. Byudjet davlatniki 
bo'lganligi uchun uning nazorat funksiyasi milliy iqtisodiyotni 
boshqarish vositalaridan biri hisoblanadi. Nazorat funksiyasining 
ob’ektiv ravishda byudjetga xosligi, uning iqtisodiy kategoriya 
sifatidagi xususiyati davlatning huquqiy asosga egaligini taqozo etadi. 
Shuning uchun ham byudjet nazorati eng ta ’sirchan va samarali 
sanaladi. Davlat bunday nazoratni amalga oshira borib, sub’ektlar­
ning moliyaviy faoliyatiga tezkor ravishda aralashuvi, kerakli hollarda 
esa, u yoki bu jazolarni qo'llashi mumkin.
Ob’ektiv ravishda byudjetga xos bo'lgan nazorat funksiyasi 
faoliyatning barcha sohalarida davlat tomonidan keng qo'llaniladi. 
Byudjetni rejalashtirish jarayonlarida va uni ijro etishda sub’ektlar 
faoliyatining barcha tomonlari tekshirilishi yoki nazorat qilinishi 
mumkin. Bunday nazorat, odatda, quyidagi maqsadlami ko'zda 
tutadi:
1) davlat byudjetining darom adlarini oshirish uchun pul 
mablag'larini jalb qilish;
2) mablag'lami sarflashning qonuniyligini ta ’minlash;
3) moliyaviy (byudjet) mexanizm orqali ishlab chiqarishning 
samaradorligini oshirish.
Davlat byudjetining funksiyalari uning iqtisodiy mazmun- 
mohiyatini ifoda etib, byudjetni rejalashtirish jarayoni va uni ijro 
etishda o'zini namoyon etadi.
Byudjetning taqsimlash va nazorat funksiyalari o'z harakatlari 
davomida miqdoriy va sifat tomonlarga egadir.
Taqsimlash funksiyasining miqdoriy tomoni u yoki bu fondning 
hajmiga tegishli hisoblanadi. Bunda turli fondlarning nisbatlari, 
ular o'rtasidagi proporsiyalar, ularning miqdoriy parametrlarini

---

to ‘g‘ri aniqlash nazarda tutilayapti. Bu yerda har ikki funksiyaning 
harakati bir xilda muhimdir. Agar byudjetning taqsimlash funksiyasi 
u yoki bu fondni oshirish yoki kamaytirish yo‘li bilan uni ko'zlangan 
darajaga yetkazishga sharoit yaratar ekan, uning nazorat funksiyasi 
esa ana shunday taqsimlashning natijasini, uning ijobiy va salbiy 
tomonlarini aniqlashga imkon beradi.
Taqsimlashning sifat tomoni byudjetning sub’ektlar faoliyatiga 
har tomonlama faol ta ’sir ko'rsatadi va o ‘zida chuqur aloqalami 
ifodalaydi. Byudjetdan moliyalashtirishdan to'g'ri foydalangan holda 
fondlarning shakllantirilishi byudjet mablag‘larini iqtisod qilib, 
ulardan samarali foydalanishiga, iqtisod rejimiga rioya qilinishiga, 
sub’ektning barcha bo‘linmalarida samaradorlikni oshirishga o ‘z 
ta ’sirini ko'rsatadi. Bunga byudjetning taqsimlash funksiyasi faqat 
m iqdoriy om illarga bo'ysundirilganda emas, balki u sifat 
ko'rsatkichlariga ham bog'langandagina erishilishi mumkin. Bunda 
byudjetning nazorat funksiyasi ham o 'z yo'nalishini biroz 
o'zgartiradi: u faqat fondlarning miqdoriy jihatdan nomuvofiqligi 
to'g'risida emas, balki ana shu nomuvofiqliklar sifat ko'rsatkichlariga 
ham ta’sir ko'rsatganligi to'g'risida signal beradi.
Byudjetdan moliyalashtirishning turli shakllari, mablag'lami 
byudjetlar ichida taqsimlash va boshqalar ana shular jumlasidandir. 
Byudjet mexanizmi ishlashining samaradorligi unga tegishli bo'lgan 
detallarning o'zaro ta ’sirchanligi va ularning bir-biriga bog'liqligi 
bilan belgilanadi.
Mamlakatning moliya tizimida davlat byudjeti markaziy o'rin 
egallaydi. Markazlashtirilgan pul fondini shakllantirish orqali 
davlatning qo'lida katta hajmdagi moliyaviy resurslar to'planadi va 
ular umumdavlat ehtiyojlarini qondirishga sarf etiladi. Davlat 
byudjeti umumdavlat manfaatlarini inobatga olgan holda ustuvor 
yo'nalishlar uchun moliyaviy resurslami jamlashda asosiy vosita 
bo'lib xizmat qiladi.
Ustuvor yo'nalishlar uchun davlat byudjeti yordamida moliyaviy 
resurslami jamlash bir necha usullar yordamida amalga oshirilishi 
mumkin. Ayrim hollarda, iqtisodiyotning yetakchi tarmoqlarini jadal 
su r’atlar bilan rivojlanishini ta ’minlash maqsadida byudjet 
assignovaniyalarining hajmi oshiriladi. Boshqa hollarda esa, o'sha

---

sektorlardan mablag'lami davlat byudjetiga olishda qulay sharoit 
yaratiladi.
Davlat byudjeti iqtisodiyotning alohida tarmoqlari rivojlanishida 
asosiy manba rolini ham o'ynashi mumkin. Masalan, ilmiy-texnika 
taraqqiyoti asosida milliy iqtisodiyotda yangi tarmoq vujudga kela­
yotgan bo‘lsa, uning paydo bo'lishini hozirgi sharoitda byudjetdan 
moliyalashtirishsiz tasavvur etib bo'lmaydi.
Faoliyat ko'rsatayotgan sub’ektlarning moliyaviy barqarorligini 
ta’minlashda byudjet katta ahamiyat kasb etadi. Turli ob’ektiv va 
sub’ektiv omillaming ta’siri ostida ayrim sub’ektlarning o'z moliyaviy 
resurslari ularning sog'lom faoliyat ko'rsatishi uchun yetarli bo'lmay 
qolganda chetdan mablag' jalb qilishga ehtiyoj tug'iladi. Bunday 
sharoitda davlat byudjeti tartibga soluvchi manba sifatida maydonga 
chiqishi mumkin. Albatta, bunday hollarning barchasida davlat 
byudjeti mablag'lari sub’ektlarning o'z manbalari, tarmoq ichidagi 
resurslar, bank kreditlaridan so'ng oxirgi tartibga soluvchi manba 
sifatida foydalaniladi.
Sub’ektlar faoliyatini moliyaviy resurslar bilan ta ’minlashda 
davlat byudjetining tartibga soluvchi roli quyidagi ko'rinishda bo'lishi 
mumkin:
— moliyaviy resurslarga bo'lgan yangi talabni kelgusi byudjet 
yilida byudjetning xarajatlari tarkibiga kiritish;
— moliyaviy resurslarga bo'lgan qo'shimcha ehtiyojni mavjud 
byudjet resurslarini manyovr qilish, ya’ni byudjet kreditlarini bir 
ob’ektdan ikkinchisiga o'tkazish yo'li bilan qondirish. Bunday 
imkoniyatning mavjudligi amaliyotda ayrim sub’ektlarning o'zlariga 
taqdim etilgan moliyaviy resurslam i to 'liq o'zlashtirishning 
uddasidan chiqa olmasligi bilan izohlanadi;
— qo'shimcha ehtiyojni hukumatning zaxira fondlari hisobidan 
qoplash va boshqalar.
Davlat byudjeti milliy iqtisodiyot korxonalarini texnika vositalari 
bilan qayta qurollantirishda alohida ahamiyatga ega. Byudjetdan 
iqtisodiyotga qilinayotgan xarajatlar va markazlashtirilgan inves­
titsiyalami moliyalashtirish, eng avvalo, ana shu maqsadlarga xizmat 
qiladi. Ayniqsa, ijtimoiy soha (maorif, sog'liqni saqlash, madaniyat 
va sport, fan, ijtimoiy ta ’minot) xarajatlarini moliyalashtirish,

---

oilalarga ijtimoiy nafaqa berish, aholi uchun ijtimoiy ahamiyat kasb 
etgan xizmatlar bahosidagi farqlarni byudjetdan qoplash, davlat 
hokimiyati organlari, boshqaruv va sud organlarini saqlash, 
fuqarolaming o ‘z-o‘zini boshqarish organlarini moliyalashtirish, 
mamlakatning mudofaa qobiliyatini mustahkamlash kabi vazi­
falarning o'z vaqtida bajarilishini ta’minlashda davlat byudjetining 
ahamiyati beqiyosdir.
15.2. Davlat byudjetining daromadlari
Davlat byudjetining daromadlari36 mamlakat yalpi ichki (milliy) 
mahsulotini taqsimlash va qayta taqsimlash umumiy jarayonining 
elementlaridan biri bo'lib, ular oraliq (tranzit) xarakterga ega. Ular 
yuridik va jismoniy shaxslarga tegishli boMgan daromadlar va 
jamg'armalarning bir qismini byudjetga o'tkazilishi natijasida vujudga 
keladi. Byudjet daromadlarining moddiy-buyumlashgan mazmunini 
davlatning ixtiyoriga borib tushgan pul mablag'lari tashkil etadi. 
Bu moliyaviy (byudjet) kategoriyaning namoyon boMish shakli 
byudjetga borib tushuvchi turli soliqlar, toMovlar, yigMmlar, bojlar 
va ajratmalardan iborat.
Miqdoriy jihatdan davlat byudjetining daromadlari yaratilgan 
(ishlab chiqarilgan) yalpi ichki (milliy) m ahsulotda (milliy 
daromadda) davlatning ulushini ko'rsatadi. Ularning absolyut hajmi 
va salmog'i mamlakatning yalpi ichki (milliy) mahsuloti (milliy 
daromadi)ning umumiy hajmi, u yoki bu davrda davlatning oldida 
turgan siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy, mudofaa va boshqa vazifalar bilan 
belgilanadi. Ana shularga muvofiq davlat byudjetida mablagMarni 
yig'ish miqdori va ularni undirishning shakl va metodlari aniqlanadi.
Byudjet daromadlarini shakllantirish jarayoni quyidagi prinsip- 
larga asoslanishi maqsadga muvofiqdir:
— soliqlaming byudjetga olinishi mamlakat milliy boyligi 
manbalarining tugashiga olib kelmasligi kerak;
— soliqlar ulami to'lovchilar o'rtasida teng taqsimlanmog'i lozim;
36 
«Davlat byudjetining daromadlari» iborasi byudjetga undirilayotgan soliqlar, toMovlar, 
bojlar, ajratmalar va boshqa shunga o ‘xshash barcha daromadlami o ‘z ichiga oladi.

---

— soliqlami ishlab chiqaruvchilaming aylanma fondlari hajmiga 
ta ’sir ko‘rsatmasligi;
— soliqlaming sof daromadga nisbatan hisoblanishi;
— davlat uchun soliqlaming undirilishi iloji boricha arzonroq 
bo'lishi lozim;
— soliqlaming undirilish jarayoni xususiy sektomi siqib chiqar- 
masligi kerak;
— sub’ektlaming mustaqil faoliyat ko‘rsatishiga sharoit yaratish. 
Ya’ni, sub’ektlarga tegishli bo‘lgan mablag'laming bir qismini davlat 
byudjetiga olinishi ularning mustaqil rivojlanishiga salbiy ta’sir 
ko'rsatmasligi kerak. Chegaradan o'tib ketilganda sub’ektlarning 
mustaqilligini yo'qotishiga, kasodga uchrash hollarining vujudga 
kelishiga, ichki rezervlarni qidirib topishga va ishlab chiqarishning 
o'sish sur’atlarini ta ’minlashga intilish susayadi, xufyona iqtiso­
diyotning rivojlanishi boshlanadi;
— sub’ektlaming xatti-harakati va intilishiga bog'liq bo'lmagan 
holda vujudga kelgan daromadlaming to'liq yoki qisman byudjetga 
olinishi. M a’lum bir xarajatlarni amalga oshirmasdan olingan barcha 
daromadlar davlatning ixtiyoriga o'tishi kerak. Bu prinsipning ta’siri 
ostiga sub’ektlar m a’muriyati noto'g'ri, noqonuniy harakati (masa­
lan, davlat standartlarini buzish va boshqalar) natijasida olingan 
daromadlar ham kiritilmog'i lozim;
— ishlab chiqarishni kengaytirish va boshqa maqsadlar uchun 
korxonaning rejalashtirilgan ehtiyojidan ortgan sum m alarni 
byudjetga olish. Bu prinsip davlat byudjeti daromadlarini davlat 
korxonalarining mablag'lari hisobidan tashkil etishda qo'llanilishi 
mumkin. U davlat korxonalarining moliyaviy holatini tartibga soladi 
va bir vaqtning o'zida ijtimoiy ehtiyojlami qondirishda davlatning 
manfaatlarini ta ’minlaydi;
— byudjet mexanizmining rag'batlantiruvchi ta’sirini ta’minlash. 
Mablag'lami sub’ektlar ixtiyorida byudjetga o'tkazilishi ulaming 
samarali faoliyat ko'rsatishga rag'batlantirishi kerak. Bunda maqsad 
faqat davlat byudjeti daromadlarini miqdoriy jihatdan ta’minlash 
emas, balki shu yo'l bilan korxonada faoliyat ko'rsatayotgan mehnat 
jamoalarining manfaatlariga, ular faoliyatining sifat ko'rsatkichlariga 
to'lovlaming ta ’sirchanligini kuchaytirishdir;

---

— 
byudjet daromadlarini shakllantirishda ulushli ishtirok etish. 
Bu prinsip byudjet daromadlarini aholi mablag'lari hisobidan 
shakllantirishda qo'llanilib, uning natijasida aholi daromadlari 
darajasiga bog'liq ravishda bir qismi byudjetga o'tkaziladi.
Davlat byudjetining daromadlari o'zlarining manbalari, ijtimoiy- 
iqtisodiy xarakteri, mulkchilik shakli, soliq va to'lovlaming turi, 
mablag'laming tushish shakli va ularni byudjetga undirish metod- 
lariga muvofiq klassifikatsiya qilinishi mumkin.
Davlat byudjetining daromadlari o'z manbalariga ko'ra quyidagi 
guruhlarga bo'linadi:
• soliqli daromadlar;
• soliqsiz daromadlar;
• tiklanmaydigan (qaytarilmaydigan) tarzda o'tkaziladigan pul 
mablag'lari.
Byudjetning soliqli daromadlari tarkibi mamlakat soliq qonun­
chiligiga muvofiq umumdavlat soliqlari va yig'imlari, mahalliy 
soliqlar va yig'imlar, bojxona bojlari, boj yig'imlari va boshqa boj 
to'lovlari, davlat boji, penya va jarimalardan iborat.
Soliqsiz daromadlar tarkibiga quyidagilar kiradi:
• davlat mulkidan foydalanish tufayli olingan daromadlar 
(soliqlar va yig'imlar to'g'risidagi qonunchilikka muvofiq to'langan 
soliq va yig'imlardan so'ng);
• byudjet tashkilotlari tomonidan ko'rsatilgan to'lovli xizmat­
lardan kelgan darom adlar (soliqlar va yig'im lar to'g'risidagi 
qonunchilikka muvofiq to'langan soliq va yig'imlardan so'ng);
• fuqarolik-huquqiy, ma’muriy va jinoiy choralarni qo'llash 
natijasida olingan mablag'lar, jumladan, jarimalar, musodaralar, 
tovon to'lashlar va davlat sub’ektlariga yetkazilgan zararlarni tiklash 
bo'yicha olingan mablag'lar hamda majburiy undirilgan boshqa 
mablag'lar;
• moliyaviy yordam ko'rinishidagi daromadlar (byudjet ssudalari 
va byudjet kreditlaridan tashqari);
• boshqa soliqsiz daromadlar.
Tushumlarning quyidagi ko'rinishlari ham byudjet daromadlari 
tarkibida hisobga olinishi mumkin:

---

• davlat mulkini vaqtinchalik foydalanishga berish natijasida 
ijara haqi yoki boshqa ko'rinishda olinadigan mablag'lar;
• kredit muassasalaridagi hisobvaraqlarda byudjet mablag'lari­
ning qoldig'i bo'yicha foizlar ko'rinishida olinadigan mablag'lar;
• davlat mulkiga tegishli bo'lgan mol-mulkni garovga yoki 
ishonchli boshqaruvga berishdan olinadigan mablag'lar;
• qaytarish va haq olish asosida boshqa byudjetlarga, xorijiy 
davlatlarga yoki boshqa yuridik shaxslarga berilgan byudjet mab- 
lag'laridan foydalanganlik uchun haq;
• davlatga qisman tegishli bo'lgan xo'jalik jamiyatlari ustav 
kapitalining hissasiga yoki aksiyalar bo'yicha dividendlarga to'g'ri 
keladigan foyda ko'rinishidagi daromadlar;
• davlat unitar korxonalari foydasining bir qismi (soliqlar va 
yig'imlar to'g'risidagi qonunchilikka muvofiq to'langan soliq va 
yig'imlardan so'ng);
• davlatga tegishli bo'lgan mol-mulkdan foydalanish natijasida 
olinadigan qonunchilikda ko'zda tutilgan boshqa daromadlar.
Byudjetning daromadlar qismini to'ldirishning manbalaridan 
biri byudjet tizimida boshqa darajada turgan dotatsiyalar, subven- 
siyalar va subsidiyalar yoki mablag'lami qaytarilmaslik va tiklamaslik 
shakllarida olinadigan moliyaviy yordamdir. Bunday moliyaviy yor­
damlar mablag'lami oluvchi byudjetning daromadlarida o'z ifodasini 
topishi kerak. Jismoniy va yuridik shaxslardan, xalqaro tashkilotlar 
va xorijiy davlatlar hukumatlaridan qaytarilmaydigan yoki tiklan­
maydigan shaklda o'tkazilayotgan mablag'lar ham byudjetning 
shunday daromadlari tarkibiga kiradi.
Hozirgi amaliyotda davlat byudjetining daromadlari quyidagi 
tartibda klassifikatsiyalanadi:
1. 
To'g'ri (bevosita) soliqlar. Ularning tarkibiga yuridik shaxs- 
larning foydasidan olinadigan soliq; savdo va umumiy ovqatlanish 
korxonalari uchun yagona soliq to'lovidan Davlat byudjetiga ajrat­
malar; yagona soliq to'lovidan (mikrofirmalar va kichik korxonalar 
bilan biigalikda) Davlat byudjetiga ajratmalar; jismoniy shaxslaming 
daromadidan olinadigan soliqlar va tadbirkorlik faoliyati bilan shu- 
g'ullanayotgan yuridik va jismoniy shaxslaming darom adidan 
olinadigan qat’iy soliqlar kiradi.

---

2. Egri (bilvosita) soliqlar. Bu soliqlaming tarkibi qo‘shilgan 
qiymat solig'i; aksizlar; bojxona bojlari; jismoniy shaxslardan olina­
digan yagona boj to'lovi; transport vositalari uchun benzin, dizel 
yoqilg'isi va gaz iste’moliga jismoniy shaxslardan olinadigan soliqdan 
iborat.
3. Resurs to'lovlari va mol-mulk solig'i. Bu guruhga kiruvchi 
soliqlar va to'lovlar mol-mulk solig'i; yer solig'i; yer osti boylikla­
ridan foydalanganlik uchun soliq va suv resurslaridan foydalanganlik 
uchun soliqni o'z ichiga oladi.
4. Ustama foydadan olinadigan soliq.
5. Obodonlashtirish va ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirish 
uchun soliq.
6. Boshqa daromadlar.
O'zining ijtimoiy-iqtisodiy belgisiga ko'ra davlat byudjetining 
daromadlari ikki guruhga bo'linishi mumkin:
— xo'jalik yurituvchi sub’ektlardan olinadigan daromadlar;
— aholidan tushumlar.
Mulkchilik shakliga ko'ra davlat byudjetining daromadlari 
quyidagi ko'rinishlarda bo'lishi mumkin:
— nodavlat sektordan olinadigan daromadlar;
— davlat xo'jaliklaridan olinadigan daromadlar;
— aholidan olinadigan mablag'lar.
Byudjet daromadlarining yuqorida sanab o'tilgan har bir 
guruhlari daromadlaming manbalari, to'lovlaming turiari va hoka­
zolar bo'yicha kichik guruhlarga bo'linishi ham mumkin. Masalan, 
davlat xo'jaliklaridan olinadigan daromadlarga davlat korxona va 
tashkilotlarining to'lovlari, davlat mulkini sotishdan olinadigan 
daromadlar, davlat tashkilotlari tomonidan ko'rsatiladigan xizmat­
lardan olinadigan daromadlar kiradi. Aholidan byudjetga kelib 
tushadigan mablag'lar esa soliqlar va boshqa ixtiyoriy to'lovlardan 
iborat bo'lishi mumkin. O'z navbatida, har bir kichik guruhlarga 
biriktirilgan davlat byudjetining daromadlari tushumlarning alohida 
turidan iborat. Masalan, davlat korxonalari tomonidan byudjetga 
o'tkaziladigan daromadlaming tarkibiga qo'shilgan qiymat solig'i, 
aksizlar, daromad (foyda) solig'i va boshqalar kiradi. Shuningdek, 
davlat mulkidan olinadigan daromadlar tarkibi bojxona daromad-

---

laridan, egasiz va musodara qilingan mol-mulkni, talab qilib 
olinmagan yuklar va pochta jo'natmalarini, meros huquqi bo'yicha 
davlatga o'tgan mol-mulklarni realizatsiya qilishdan olingan tushum- 
lardan iborat. Davlat tashkilotlari va muassasalari tomonidan ko'rsa­
tilgan xizmatlar uchun olingan daromadlarga davlat avtomobil 
inspeksiyalari tomonidan undiriladigan yig'imlar, tovar belgilarini 
qayd etganlik uchun yig'imlar, o'lchov asboblarini davlat tekshiru­
vidan o'tkazilganligi uchun haq, sud va arbitraj organlari hamda 
notarial idoralari tomonidan aholiga ko'rsatilgan xizmatlar uchun 
olinadigan haq va boshqalar kiradi.
Davlat byudjetining daromadlari majburiy yoki ixtiyoriy tarzda 
jalb qilinishi mumkin. Bunda daromadlami majburiy shaklda jalb 
qilish hal qiluvchi rol o'ynaydi. Ixtiyoriy shakldagi to'lovlarga davlat 
obligatsiyalarini va pul-buyum lotereyalarini realizatsiya qilishdan 
olingan tushumlar kiradi. Davlat byudjeti daromadlarini shakllan- 
tirishdagi majburiylik- yuridik va jismoniy shaxslar tomonidan 
m a’lum bir mablag'lar belgilangan muddatlarda byudjetga o'tkazi­
lishi zarurligini anglatadi. U yoki bu to'lovni qonun tomonidan 
majburiy deb e ’tirof etilishi to'lanmagan summalarning majburiy 
undirilishini ko'zda tutadi. Bu holat byudjetning ijrosi uchun juda 
katta ahamiyatga ega bo'lib, mablag'lami to'liq va o'z vaqtida byud­
jetga jalb etishga yo'naltirilgan.
Sub’ektlarning daromadlari Davlat byudjeti ixtiyoriga ikki xil 
metodlarni qo'llab, olinishi mumkin:
1) soliqli metodlar;
2) nosoliqli metodlar.
Soliqli metodlar uchun mablag'laming davlat byudjeti foydasiga 
aniq belgilangan miqdorlarda va oldindan o'matilgan muddatlarda 
undirilishi xarakterlidir. Soliqlaming undirilishi mamlakat yalpi ichki 
(milliy) mahsuloti va milliy daromadining taqsimlanishi va qayta 
taqsimlanishi bilan bog'liq. Ular yordamida xo'jalik yurituvchi 
sub’ektlar va aholiga tegishli bo'lgan mablag'laming bir qismi davlat 
ixtiyoriga o'tkaziladi. Soliqlaming tarkibiga qo'shilgan qiymat solig'i, 
aksizlar, daromad (foyda) solig'i, yer solig'i, mol-mulk solig'i va 
boshqa soliqlar kiradi.

---

Nosoliqli daromadlar davlatga tegishli bo'lgan korxona va 
tashkilotlardan olinadigan to'lovlardir.
Davlat mulkiga aylanadigan va qaytarishni talab etmaydigan 
mablag'lar ham davlat byudjetining daromadlari bo'lishi mumkin. 
Biroq ayrim to'lovlar davlatning ixtiyoriga vaqtinchalik foydanish 
uchun o'tkazilishi ham mumkin. Bunday holda davlat olingan 
mablag'lami sarf etsa-da, u bu mablag'lami belgilangan muddatlarda 
va to'liq ravishda qaytarishga majbur. Ana shunday byudjet 
daromadlarining ko'rinishlaridan biri davlat obligatsiyalarini 
realizatsiya qilishdan olingan tushumlar hisoblanadi. Davlat 
byudjetining daromadlariga ular shartli ravishda, faqat shu yilning 
byudjeti daromadlari nuqtai nazaridan kiritilishi mumkin.
Davlat byudjeti daromadlarining deyarli barchasi sarflanish 
nuqtai nazaridan oldindan mo'ljallangan maqsadlarga ega emas. 
Ular umumiy fondga tushiriladi va odatdagi moliyalashtirish tartibida 
foydalaniladi. Byudjet daromadlarining faqat b a’zi birlarigina 
oldindan belgilangan maqsadlar uchun mo'ljallangan. Ularning 
tarkibiga ijtimoiy sug'urta badallarini kiritish mumkin.
Soliqlar, to'lovlar, yig'imlar, bojlar va majburiy ajratmalarning 
alohida shakllari va turlarining yig'indisi davlat byudjeti daromad­
larining yagona tizimini shakllantiradi. Turli sub’ektlardan kelib 
tushadigan Davlat byudjetining daromadlari umumdavlat ehtiyoj­
larini ta’minlab, bir-biri bilan o'zaro bog'langandir.
Davlat byudjeti daromadlarining tarkibi va uning tuzilmasi 
doimiy emas. Ular mamlakat taraqqiyoti va davlat oldidagi vazifa­
larning o'zgarishiga muvofiq ravishda o'zgarib boradi.
Milliy iqtisodiyotda qo'llanilayotgan Davlat byudjeti daromad­
lari tizimining samaradorligi mablag'laming byudjetga tushumini 
tashkil etishga bevosita bog'liq. Bu narsa o'z ichiga quyidagilami 
oladi:
— byudjetga tegishli bo'lgan daromadlami (soliqlar, to'lovlar, 
bojlar, ajratmalar va boshqalar) huquqiy jihatdan rasmiylashtirish;
— mablag'lar tushumining hajmi va muddatlarini aniqlash 
tartibi;
— daromadlami (to'lovlarni) byudjetga o'tkazish tartibi;
— byudjetga daromad o'tkazuvchilarni hisobga olish;

---