D. A. Mamatqulov bolalar anatomiyasi va fiziologiyasi asoslari

284 
bet 
 

---

138 
 
odamning  yuragi  qisqarishlar  sonini  ikki  marta,  har  bir  qisqarishda  haydab 
chiqariladigan  qon  hajmini  esa  uch  marta  ko‗paytirish  xususiyatiga  ega.  Aqliy 
mehnat  bilan  shug‗ullanib,  jismoniy    ish  bilan  shug‗ullanmaydigan  kishilarning 
yuragi  ham  minutiga  qisqarish  sonini  ikki  marta  oshiradi.  Ammo  bunday  yurak 
haydab  chiqariladigan  qon  hajmini  faqat  bir  yarim  marta  oshira  oladi,  shuning 
uchun yurak ishi uch marta ortadi. Odam kasal bo‗lganda va harorati ko‗tarilganda 
ham yurakka quyiladigan talab kam bo‗lmaydi. Yurakni chiniqtirish,  ya‘ni yuqori, 
zo‗riqishni  bajarishga  o‗rgatish  zarur.  Jismoniy  mehnat  ertalabki  badan  tarbiya, 
sayr qilish, yurish, yugurish, yurakni chiniqtirishning eng yaxshi xillaridir. Yurakni 
chiniqtirish sistemali ravishda sekin-asta ortadigan tarzda olib borilishi kerak. 
 
Kundalik mashqlar va ularning davom etish vaqti yurakning holatiga bog‗liq. 
Shuning  uchun  yurakni  chiniqtirish  shifokor  nazorati  ostida  bo‗lishi  kerak.  Agar 
gavdadagi  barcha  arteriya,  vena  va  kapillyarlar  diametrlarining  alohida-alohida 
olingan  yig‗indilari  bir-biri  bilan  taqqoslab  ko‗rilsa,  venalarning  qon  oqadigan 
yo‗li  arteriyalarning  qon  oqadigan  yo‗lidan  ikki  marta,  kapillyarlarning  qon 
oqadigan  yo‗li  yuz  marta  keng.  Tomirlarning  qon  oqadigan  yo‗li  qanchalik  keng 
bo‗lsa,  qon  ham  bu  yo‗ldan  shuncha  sekin  oqadi.  Qonning  oqish  tezligi  yirik 
arteriyalarda  (sekundiga  50  sm  ga  yaqin)  bo‗lib  venalarda  (sekundiga  20sm  ga 
yaqin), kapillyarlarda esa juda ham kichik (sekundiga 0,5  sm  chamasida) bo‗ladi. 
Arteriyalarda  qonning  oqish  tezligi  katta  bo‗lganligidan  qon  organizmga  tez 
tarqaladi,  natijada  organlar  kislorod  va  oziq  moddalar  bilan  normal  ravishda 
ta‘minlanadi. 
Qon  bosimi.  Arteriyadagi  bosim    to‗lqinini  tashqi  ta‘sirini  barmoq  bilan 
paypaslab    bilish  mumkun.  Biroq  qon    bosimi  doimiy  emas,  o‗zgaruvchan,  yani 
yurak  qisqarganda  maksimal  darajada  ortadi  va  yurak  kengayganda  minimal 
darajada  pasayadi. Yuqori qon bosimi   taxminan o‗rtacha 120mmni , pastki qon 
bosimi  esa  40  mmni  tashkil  etadi
. 
Qon  bosiming  qiymati  yurakdan  chiqadigan 
qonning  tomirlarda  qarshilikka  uchrashining  natijasidir.  Agar  qon  tomirlari 
(kanallarining)ning  elastikligi  zaiflashsa  misol  uchun    devorlardagi  depositlar 

---

139 
 
orqali  pastki  qon  bosimi    birinchi  ko‗tariladi.  Qon  bosimining  o‗lchanishi.  Qon 
bosimi  odatda  noan‘anaviy  usul    orqali  o‗lchanadi.  Qon  bosimini  o‗lchaydigan 
asbob  tonometr  hisoblanadi.U  qo‗lning  yuqorigi  sohasi  yelkadan  o‗lchanadi. 
Pulslar qon tomirida ritmik ravishda urib turadi.