Ctzbekiston respubl1kasi oliy va o rta m axsus ta 'lim vazirl1g I

muhimi, latoyif
so'zining 
latifa mazmunini anglatishi va ko‘plikda qo‘llanilganligi; 
ikkinchisi,
boshda 
u hikoyat m a’nosida, aniqrog‘i, hazilkashlikka yo‘g‘rilgan lutflardan 
iborat kulgili epizodik hikoyalami anglatganligi; nihoyat, 
uchinchisi esa,
Ali Safiy latoyiflarining ancha-munchasi bora-bora xalq latifalariga 
aylanishi va shu jarayonda latifa xalqning shu xildagi zarofatli og‘zaki 
epizodik hikoyalarini ifodaiovchi istilohiy mohiyat kasb etganligi. Shuni 
aytish mumkinki, xalq ijodiyotida latifa janri garchi taxminan IX-X1 
asrlarda paydo bo‘lib, taraqqiy eta borganligi m a’lum esa-da, folkloriy 
hodisani ifodaiovchi arabcha «latifa» istilohi asta-sekin X III asrdan 
muomalaga kira borib, X1V-XV1 asrlar davomida to‘la barqarorlashuvga 
erishdi. Buni ozar folklorshunosi V.Valiyevning: «Latifa» so‘zi bir term in 
kabi ozarbayjon foUdorida keyinroq paydo bo‘lgandir. Umuman, xalq 
orasida bu term in ishlatilmagan. Xalq orasida bu xildagi nam unalar 
«bazama» deyiladi. Holbuki, folklorshunoslar arab tilidagi kalima «latifa» 
so‘zini bir termin kabi qabul qilganlar. Bizgaqolsa, latifao‘mida «bazama» 
ishlatilsa, yanada munosib bo‘lardi» («Ozarbayjon folklori», Boku, 1985, 
289-290- b.), degan fikri ham m a’lum ma’noda tasdiqlaydi.
A lisher N avoiy ham latifa o ‘m id a «bazla» va uni aytuvchini 
«bazlago‘» tarzida q o ‘llaydi:
Foydasiz qilmasa zohir karam,
Berm asa bir 
bazlagsi
yuz ming diram.
(«Hayratul —abror», 100-b.)
Va:
Zarofat holatida 
bazlago
lar,
A toridqa qilib h ar dam g‘ulular.

---

(«Farhod va Shirin», 30-b.) va boshqalar.
D astlabki paytda foydasiz narsalar uchun qalam «zohir etish» — 
sa rfla sh g a h o ja t b o ‘lm a g a n id e k , b e h u d a , m a n tiq s iz , kulgu 
qo‘zg ‘amaydigan «bazla» (latifa)ga «yuz ming diram» sarflamoqqa 
ne hojat deyilsa, ikkinchi baytda nozikfahmlilik, zariflik kayfiyatida 
«bazlago4» (latifago‘.y)lar aytayotgan quvnoq latifalardan qahqahalar 
avji Atorud (Yupiter)gacha yetardi degan m a’noni uqish mumkin. 
K.o‘rinayotirki, «bazama» va «bazla» so‘zlari yagona «baz» o ‘zagi 
asosida yaratilganligi bilan o ‘zaro hamohangdir. Shunga qaram ay, 
turkiy tildagi «bazla» va «bazama» istilohlari o ‘mida arabcha «latifa» 
istilohi ilmiy taomilga o‘zlashib ketdi. Biroq xalq orasida «hikoyat», 
«mutoyiba» istilohlarini «latifa» m a’nosida qo‘llash ham on davom 
etayotir.
O z b e k xalq latifalari favqulodda boshlanishi va favqulodda naql 
etilishi bilan e'tiborni tortadi. Ularning asosida yengil m utoyiba va 
o ‘tk ir hajv yotadi. Ular hajman muxtasar, m azmunan ixcham bo‘ladi. 
Asosan, bir yoki ikki-uch epizoddan tashkil topadi. Yakka ijroda 
aytiladi. Xalq hajviyoti va mayin yumorga asoslangan latifalarda 
hayot haqiqati uydirma, so‘z o ‘yini, kinoya va qochirim lar vositasida 
aks ettiriladi. Latifalar yechimida satira va yum or hal qiluvchi rol 
o ‘ynaydi. Yechim tasodifan ko‘tarilgan kulgi-qahqaha yoki so‘z 
o‘yiniga asoslanadi. So‘z o ‘yini latifa kulminatsiyasini tashkil etadi.
Latifalarda nutqning dialog shakli keng q o ilan ad i. U lar ijtimoiy- 
siyosiy va maishiy-hayotiy m a’no kasb etadi. Kishilar fe’l-atvorida 
uchraydigan salbiy axloqiy xususiyatlarni inkor etib, soddalik, go‘llik, 
k a lta fa h m lik , savodsizlik, o m iy lik , m ero v lik , g ‘a fla to y in lik , 
befarosatlik ustidan kulgi uyg‘otadi. O dam lam i hushyorlikka chorlaydi.
Latifalar ortiqcha tasviriylikdan xoliligi bilan ham ajralib turadi, 
ularda birorta ortiqcha so‘z yoki detal uchram aydi. B inobarin, 
k o m p o z itsiy a n in g soddaligi, su je tn in g ixcham va Io ‘nd alig i, 
yechim ning favqulodda yuz berishi va tasodifan ko‘tarilgan kulgiga 
asoslanganligi, yagona m arkaziy qah ram o n obraziga bog'liqligi 
latifaning doimiy va barqaror janriy belgilari sanaladi.
Jatifalar tubandagi uch omil asosida paydo bo‘lib, rivojlanib 
kelmoqda: Bu omillaming barchasiga, albatta, ijtimoiy hayotda sinfiy 
m u n o sa b a tla rn in g kuchaya b o rish i va feodal z o ‘rav o n lik n in g
chuqurlashuvi m a'lum darajada ta 'sir ko‘rsatgan. Zero, latifalarda 
nisbatan ta ’sir ko‘rsatish, norozilik bildirish kayfiyatlarining mushtarak

---

yetakchi tamoyilga aylanganligi sababini shunday izohlash mumkin.