Covid-19 davrida iqtisodiyot / covid-19 davrida iqtisodiyot

COVID-19 davrida iqtisodiyot / COVID-19 davrida iqtisodiyot

4. BU SAFAR U (VAZIYAT) ROSTDAN HAM BOSHQACHA

Nashr etilgan sana: 9-aprel, 2020-yil

Translated by: Nodira Turg’unova

NB: Please, pay attention to where I marked with red: change it or keep it.

Retsessiyaga odatda normal holatdagidek qaralmaydi. Ammo normal retsessiya aniq bir nusxada(qolib) (pattern) kechadi. Birinchidan, ulardan oldin bum – stabil bo’lgan yuqori o'sish davri kuzatiladi. Ikkinchidan, bu bum moliya sektoriga xavf-xatarlarni boshqarishning turli xil yangi usullarni kiritish uchun ishonch beradi. Juda tez-tez, ammo, bular haqiqatan ham eng so’nggi yangiliklar emas, lekin buning o'rniga - taklif qilishning iloji yo'q (it’s not a stretch to suggest)- ular tavakkal qilish va uni tarqalish bo'yicha yangi usullar edi. Uchinchidan, ba'zi odamlar ushbu yangi yangiliklar haqiqatan ham yangilikmi yoki yo'qligi, lekin aslida ko'proq tavakkalchilikka o'xshashligi haqida o’ylanishni boshlaydilar. Bunday xavotirlarni ko'pincha hukmron tendensiya rad qiladi, ammo bu holat ilgari ham sodir bo'lgan bo'lsa-da, bu safar u umuman boshqacha va moliyaviy bozorlar abadiy davom etadigan partiya (party) ni kashf qildilar. To'rtinchidan esa, bu biron bir partiya emasligini anglatadigan jarayon boshlanadi. Vayl-I-Kayote singari, bozor iqtisodiyoti ham ular jarlik tepasida ekanliklarini anglab yetadilar va partiyagacha ham xuddi tortishish kuchi o'z-o'zini anglamasdan qarshilik ko'rsatib bo'ladigan kuchdek yakun yasaladi. Va nihoyat, bu zahiraningning/likviditnig muzlashiga olib keladi, ya'ni hech qanday tadbir amalga oshirmasdan bor pulini ushlab turadi, bu vaziyat esa sarmoyalarni qisqartiradi, korxonalarning pul oqimiga zarar yetkazadi, bankrotlik va odamlarni ishsizligiga olib keladi. Buning yakuniy natijasi hukumat va markaziy banklar o'z-o'zidan yo'qolgan yoki boshqalar faoliyati to'xtab qolgan hollarda sarflashga ketgan zahirani qoplash orqali yechishga urinayotgan iqtisodiy tartibsizlik bilan tugaydi va uzoq vaqtdan keyin (hech bo'lmaganda ishsizlar uchun), iqtisodiyot qayta tiklanadi va bu yerda portlash(boom) sodir boladi. Takrorlang/Bu sikl yana takrorlanafi (Repeat.)

Normal retsessiya hikoyasining (narrative) muntazamligini hisobga olsak, odamlar qanday qilib yana boshqacha nimadir sodir bo'lmoqda deb o'ylashlari mumkinligiga hayron bo'lishingiz mumkin. Yakuniy xulosalarga ko’ra, barchasi sizga tanish tartibga o'xshaydi. Ammo o'sha paytda boshqacha fikrda bo'lgan insonlar ham topiladi. Ular o'zlarini oxir oqibat tarixiy tendentsiyani boshdan kechiradilar meveriklar sifatida sinflashlari mumkin yoki ular ilgari bunday sharoitda yashamagan yoki Makroiqtisodiyot 101 darslarida e'tiborli bo'lmagan yoki umuman qatnashmagan avlod bo'lishi mumkin. Ammo shunisi aniq-ki, murakkab davr davomida noaniqlik va shovqin borligi sababli hech kimning ishonchi komil emas. Darhaqiqat, moliyaviy bozorlar doimo ishonch bilan harakat qila olish qobiliyatiga ega, xuddi moliyaviy retsessiya sodir bo'lmasa ham, u yaqinlashib kelayotgandek o'zlarini tutadilar. Ya'ni, moliyaviy inqiroz har doim retsessiyadan oldin sodir bo'ladi, ammo moliyaviy inqirozlar ham keng ma'nodagi «haqiqiy dunyo» oqibatlarisiz sodir bo'ladi. Bunday noaniqlik nima uchun hukumatlar va markaziy banklar retsessiya kelishini ko'rmaganliklari (biroz bo'lsa-da) inobatga olinmasligi va kech bo'lganidagina harakat qilishlari sababli yuzaga keladi.

COVID-19 pandemiyasi - bu haqiqiy inqiroz va nisbatan kam sonli odamlar tomonidan ko'p yillik xubrisdan (hubris) kelib chiqqan moliyaviy inqiroz emas. Buning o'rniga u tabiiy ofat va milliy bayram ta’tilining elementlariga ega. Ushbu yozuvni yozish paytida, COVID-19 retsessiyasi avvalgisiga qaraganda ko'proq ikkinchisiga, ya’ni milliy ta’tilga mansub bo'lib, uni shu holatda saqlashga umid qilmoqdamiz. Qanday bo'lmasin, bu avvalgi retsessiyalardan juda farq qiladi - buning sabablari nimada ekanligini tushunish uchun yakuniy xulosani bilishimiz shart emas. Biz nima bo'lganini aniq bilamiz. Iqtisodiy faollik COVID-19 tufayli pasaymoqda, nafaqat uning potentsial ta'siri, balki sog'lig'imizni undan himoya qilishga qaratilgan siyosatimizning kuchi ham pasaymoqda. Ilgari misli ko'rilmagan bir narsaga olib kelgan iqtisodiy siyosat nuqtai nazaridan: deyarli barcha iqtisodchilar, hukumatning iqtisodiy rolida o'ziga ishongan yoki ishonmaganligidan qat'i nazar, biz bu borada nima qilishimiz kerakligi haqidagi qarorga rozi bo'lishdi. Biz odamlar maosh olishlarini ta'minlashimiz kerak, yoki hech bo'lmaganda, ular to'lanishi kerak bo'lganidek harakat qilishimizga ishonch xosil qilishimiz zarur edi.

Buning sababi nima ekanligini tushuntirishdan oldin, biz ko'p jihatdan oldini olishga harakat qilayotgan tabiiy ofatlar retsessiyasi to'g'risida mulohaza qilish foydalidir. Bunday ofatlar ilgari ham sodir bo'lgan va ular eng yomonidir.