Conference proceedings

CİHAZQAYIRMA MÜƏSSİSƏLƏRİNDƏ DAĞITMAYAN NƏZARƏT 
SİSTEMLƏRİ İLƏ KEYFİYYƏTƏ NƏZARƏT VƏ DİAQNOSTİKANIN 
TƏKMİLLƏŞDİRİLMƏSİ 
Azərbaycan Dövlət Neft və Sənaye Universiteti, Bakı, Azərbaycan 
E-mail: 
[e-mail]
 
Xülasə: 
Tədqiqat zamanı dağıtmayan nəzarət sistemləri ilə keyfiyyətə nəzarət üçün ən effektiv metod 
araşdırılmışdır. Materiallaraın və qaynaqların zərərsiz sınaqlarının ən universal metodu müəyyən edilmişdir. 
Açar sözlər:
ultrasəs, pyezoelektrik, radioqrafiya, CRT ekran, impuls dalğaları. 
Bütövlükdə ayrı-ayrı strukturların və obyektlərin keyfiyyətini və etibarlılığını yaxşılaşdırmaq vəzifələri dağıdıcı 
olmayan sınaq və texniki diaqnostika metod və vasitələrinin təkmilləşdirilməsi üzərində sistemli iş tələb edir. Müəyyən 
sahələrdə cihazların saxlanması və istismarı zamanı çatlaqlar, bir sıra zədələr görünə bilər [1]. Cihazlarda çatlaqlara 
nəzarət metodlarının tədqiqi və işlənməsi istehsalın ilkin mərhələlərində qüsurları aşkar etməyə və aradan qaldırmağa, 
qəzaların qarşısını almağa, görülən işlərin keyfiyyətini təyin etməyə və təhlükəli istehsal müəssisələrinin təhlükəsizliyini 
artırmağa imkan verir. Dağıdıcı olmayan nəzarət metodlarından biri də ultrasəs metodudur. İlkin formasında ultrasəs 
təyyarə sahəsi üçün yaradılmasına baxmayaraq, Britaniyada yeni tikilən elektrik stansiyalarının qalın polad hissələrini 
yoxlamaq üçün ucuz və təhlükəsiz metod kimi tədbiq edilirdi. Aşağıda qeyd edilənləri nəzərə alaraq, ultrasəs üsulu ağır 
sənaye sahələrində radioqrafiyadan daha üstün tutulur: [2]: 

bu radioqrafiyada olduğu kimi sağlamlığa zərər vurmur və ona görədə ultrasəs texniki qaynaqçı və digər 
işçilərin yanında çalışa bilərlər. 

bu üsul vasitəsilə partlayışlara və çən borularında yan divarın natamam bişməsinə səbəb olan qaynaq kənarı 
çatları tapmaq mümkün olur. 

ultrasəs adətən radioqrafiyada görülməyən laminasiya kimi hamar qüsurları tapır. 

radioqrafiyadan fərqli olaraq qalın hissələrin yoxlanılması üçün tələb edilən müddət nazik hissələrin 
yoxlanılması üçün tələb edilən vaxtdan elə də çox olmur. 
İnsanlar və heyvanlar aləmində ultrasəsin tətbiqinə səbəb əşyaların yerinin müəyyən edilməsi və məsafənin 
ölçülməsidir. Ultrasəsin impulsu əşyaya toxunur və yenidən öz mənbəyinə əks-səda ilə geri qayıdır. İmpulsun əşyaya 
qədər getdiyi və geri qayıtdığı müddət səs mənbəyindən əşyanın məsafəsi hesablana bilər. Ultrasəs impulsu bərk əşyaya 
göndərilir və həmin əşyada olan istənilən bir qüsurdan geriyə doğru əks-səda qayıdır. Əks-səda yoxlanılan əşyanın bərk 
və ya bərk olmayan interfeysindən geri qayıdır. Zondda pyezo-elektrik kristal vibrasiya etməklə materiala ultrasəs 
impulsları göndərmək olar [3]. İmpulslar uzununa, eninə və ya köndələn hərəkət edə bilərlər. Bu ultrasəs sınağının 
əsasıdır. Ultrasəs yoxlama dəstində və ya qüsur detektorunda katod şüa borusu olmalıdır. Əksər ultrasəs dəstlərində 
məlumat A Skaneri adlanan ekranda təqdim edilir. CRT ekranın aşağı hissəsi vaxta əsaslanır və 100 mm məsafəni əks 
etdirmək üçün istifadə edilir. Əks-səda bu ekrana siqnal kimi gəlib çatır və siqnalın amplitudası zonda qayıdan səsin 
miqdarını göstərir [4]. 
 Nəticə 
Siqnalın nə qədər uzaqdan getdiyini müəyyən etməklə yoxladığımız materialın qalınlığını təyin edə bilərik. Əgər 
həmin materialda qüsur varsa, səs həmin qüsurdan geri əks edilir və ekranda siqnal kimi peyda olur. Səs enerjisinin zonda 
geri qaytarmaqla ekranda siqnal yaradan hər bir şey reflektor adlanır. CRT ekranın kənarından siqnala qədər olan məsafəni 
ölçməklə materialdakı reflektroun hansı dərinlikdə olduğunu hesablamaq olar. Ən çox görülən ultrasəs metodlarında 0,1 
ilə 20,0 MHs arasında dəyişən çox qısa bir ultrasəs pulse dalğaları daxili qüsurları aşkar etmək və ya materialları 
xarakterize etmək üçün materiallara ötürülür. Diaqnostika maşını bu nəticələri əks olunmanın intensivliyini və əks gəliş 
vaxtını təmsil edən məsafəni ifadə edən amplituda olan bir siqnal şəklində göstərir. Gərginləşmə (və ya ötürmə) rejimində 
bir ötürücü bir səthdən ultrasəs ötürür və ayrı bir alıcının mühitdən keçdikdən sonra başqa bir səthə çatdığını aşkar edir. 
Transmitter və qəbuledici arasındakı bölgədəki qüsurlar və ya digər şərtlər ötürülən səsin miqdarını azaldır, buna görə də 
onların iştirakı baş verir. Zərbənin istifadəsi ultrasəs dalğa enerjisindəki səthlər arasındakı ayrılma səbəbindən itkiləri 
azaltmaqla prosesin səmərəliliyini artırır. Nəticədə dağıtmayan nəzarət sistemləri ilə keyfiyyətə nəzarət üzrə effektiv 
metod araşdırılmış və üstünlükləri göstərilmişdir. 
Ədəbiyyat 
1.
Nondestructive Testing Handbook, 2nd edition, vol.7. Ultrasonic Testing/ Albert S.Birks, Robert E. Green, Paul McIntire.- 
USA: American Society for Nondestructive Testing, 1991. 
2.
ГОСТ 18442-80. Качество продукции. Неразрушающий контроль. Капиллярные методы. Общие требования. М., 
1980 
3.
G. Hübschen, in Materials Characterization Using Nondestructive Evaluation (NDE) Methods, 2016 
4.
Lin,Y., Kuo, S-F, Hsiao C., Lai, C-P “Investigation of Pulse Velocity- Strength Relationship of hardened Concrete” ACI 
Materials Journal, V. 104, No. 4, July.-Aug. 2007 pp. 344350. 
Mamedov A.M. 

---