|
3.2.59.
«So‘z, so‘z, so‘z!» (1929)
Qlassiq fojianavislikning eng ulug‘ kishisi, olamshumul tiyotru muharriri Shekspir
eng yuksak asari bo‘lg‘an «Hamlet»da bosh qahramonning tili bilan yuqoridag‘i jumlani
aytdiradi. Chinakam, u dohiyning hamma asarlari gaplashish (dialog)ning, umuman, so‘z
san’atining qlassiq – eng mukammal nusxasidur. O‘rtog‘imiz bo‘lg‘an rus sahnasi ham
bir zamonlar so‘z bobida eng ulug‘ kuchlarni yetishtirdi. Shchepkin*, Mochalo‘f*,
Sado‘fskiylar* («Kichkina tiyotru»ning sutunlari) o‘z vaqtida tomoshachini so‘z bilan
o‘zlariga band etkan kishilar edi. Shekspirning so‘z nusxasi bo‘lg‘an asarlari o‘shalarning
tillarida jonlanib, zalni seskantirdi. Hozir ham «Birinchi badiiy tiyotru»ning* Kachalo‘f*,
433
Moskvinlari*, sobiq «Korsh» tiyotrusining Blumental – Tamarinasi* badiiy so‘zning
katta eranlaridurlar.
So‘ngg‘i yillarda tiyotrchilik san’ati tajriba (eksperiment) ko‘chalariga ko‘prak urib
ketib, so‘zni (va shu sababli akto‘rni ham) orqadaroq qoldirib keldi. Bu narsa «rejisso‘r
tajribachiligi» (ya’ni rejisso‘rning tajribalari uchun kengrak maydon qo‘yish) yo‘lini
tutkan yangi tiyotrulardagina emas, so‘zni o‘zlarining «ko‘z qarolari» qilib olg‘an eski
tiyotrularda («Kichkina tiyotru» kabilarda) ham ko‘rildi.
Tiyotruchilik san’atida akto‘rlarga ahamiyat bermaslik o‘sha san’atni, bir butun
holda olg‘anda, ancha paslatmakda ekani so‘ng vaqtlarda tushunila boshlandi. Shu uchun
edikim tiyotru mahfillarida (tevaraglarida) «akto‘rga qaytaylik» degan shior yana aytila
boshladi. Akto‘rga ahamiyat berish demak so‘zga ahamiyat berish demakdur. Akto‘r,
tiyotru san’atining akto‘ri har qanday narkiliy (konstruktiv) sahnada ham so‘zlaydi,
gapiradi; chiraylik so‘z chiraylik qilinib gapirilsa, tomoshaning ta’siri bo‘lmay iloji yo‘q.
Shu uchundirkim so‘ng vaqtlarda Maskov tiyotru matbuotida so‘z san’ati xususida xos
boblar ochilib, so‘z bilgichlarning fikrlari ko‘pchilik o‘rtasig‘a tashlana boshladi. Shu
uchundirkim «Qiroatchilar tiyotrusi» (Tiyotr chtetsa)ning tarqalg‘ani, Gulidova qo‘l
ostidag‘i so‘z san’ati truppasining yo‘q bo‘lub borg‘ani, usta qiroatchi Svetayevning*
ko‘rinmay yotkanini yoza boshladilar. Shu uchun ishchi muxbirlar: «Qulublarg‘a badiiy
qiroat beringiz!» – deb hamma tomondan talab qila boshladilar. Demak, bu masala qizil
Maskovda, bizga kerakli san’atning u buyuk markazida jiddiy va qizg‘in suratda pishitila
boshlandi.
Bizning yangi o‘zbek tiyotrusida, hali endigina «tetapoya, oltin soya» qilib
kelayotkan yosh truppamizda o‘zining yoshig‘a qarab, albatta, hali ko‘b yetishmasliklar
borlig‘i ma’lum. Bizda hali tugal ma’nisi bilan madaniy akto‘r ham yo‘q. Lekin, shu bilan
birga, bukungi O‘zbek davlat truppasining tan harakatlari bobida ancha o‘sganini
truppadagi ba’zi bir akto‘r yigit va qizlarimizning o‘yin xususida (yolg‘iz o‘yin xususida)
madaniy pog‘onalarning ancha yuqorisida turg‘anini sevinch bilan aytib o‘tishg‘a to‘g‘ri
keladi. Hatto ba’zi bir urfiy va tetik (tipichnыy) ro‘llarda yaxshi o‘ynag‘uchilarning
yaxshig‘ina so‘zlari ham bor. Ba’zan ko‘b yaxshi so‘zlagan akto‘rlar va ko‘b yaxshi
so‘zlangan so‘zlar bo‘ladi. Lekin akto‘rning o‘yin hunariga qarag‘anda so‘z hunari,
434
albatta va albatta, zaif, xom. Hatto to‘ppa-to‘g‘ri so‘zni ham dudilib, yamlab, ang-
lashilmas qilib aytadurg‘anlarimiz bor. Bu ko‘b tomoshalarning (tiyotru tomoshasining
asosan so‘z ustig‘a qurulg‘anini e’tiborga olsak) tomoshachig‘a tugal borib yetmasligiga;
tomoshachida to‘la ta’sir hosil bo‘lmaslig‘ig‘a, tomoshaning badiiy qismini ancha
pastlatishka sabab bo‘ladi. O‘zbek davlat truppasining yangilangan rahbarlari ko‘bdan
beri «mana, men!» deb o‘zini ko‘rsatib kelgan bu kamchilikning daf’iga jiddiy chora
topmoqlari lozim. Go‘zal va ustalarcha o‘ynag‘an akto‘r go‘zal va ustalarcha gapirishni
ham bilsin. Shunday bo‘lg‘anda o‘yin bilan so‘z birlashib tomoshani to‘latadi. Ikkinchi
tomondan, kontsertlarimizda hadeb cholg‘i bilan ashula va raqs gullamasdan, yaxshi,
ta’sirli deklamatsiyalar ham tug‘iladi: Sh.Sulaymon o‘rtog‘imizning «minbar adabiyoti»*
usta ijrochilarg‘a ega bo‘ladi. U vaqtda ijtimoiy mazmun va mafhumga o‘jarlik bilan
bo‘yin egadigan kuylar (ayniqsa, «maqomlar») o‘rnig‘a ijtimoiy mazmunni «jon» deb
qabul qiladig‘an bir badiiy yo‘l ochiladi. Shunday bo‘lg‘anda yosh shoirlarimizning o‘tli
xitoblarini ishchi-dehqon ommasiga yana olovli tillar bilan, chiraylik va singaturg‘an
qilib beriladi. Bu zarur tavsiya O‘zbek davlat truppasi rahbarlarigagina xos bo‘lmasdan,
Maorif komissarligimizga ham oiddur. Maorif komissarligi bu tavsiyadan ba’zi
maktablarga badiiy qiroat darslari kirgizish luzumini anglasin.
Mehnatkash ommasiga 2 yil orasida xos maktab ochmasdan turmush va kurash
maktabida o‘tkur notiqlar va solmoq ma’ruzachilar yetkazib berdik, endi maktab va
tarbiya yo‘li bilan chiraylik so‘zlarni chiraylik qilib o‘qiyturg‘an qiroatchilar, xatiblar
yetkazib beraylik.
«Sharq haqiqati» gazetasining 1929 yil 6 fevral sonida «Cho‘lpon» imzosi bilan
bosilgan. «Adabiyot nadir» maqolalar to‘plamida qayta chop etilgan.
«Sharq haqiqati» gazetasi asosida nashrga tayyorlandi.
Shchepkin Mixail Semyonovich (1788 – 1863) – rus aktyori, rus sahna san’atida
realizm printsiplarini boshlab bergan.
Mochalov Pavel Stepanovich (1800 – 1848) – rus tragik aktyori.
Sadovskiy Prov Mixaylovich (1818 – 1872) – rus aktyori. SSSR xalq artisti.
Yuqoridagi uchala artist Moskvadagi Maliy (Kichik) teatrda xizmat qilishgan.
435
«Birinchi Badiiy teatru» – bu yerda Moskva Badiiy teatri nazarda tutilgan, keyinroq
teatrga «akademik» unvoni berilgan – MXAT.
Kachalov (Shverubovich) Vasiliy Ivanovich (1875 – 1945) – rus sovet aktyori.
Hamlet ro‘lining ijrochisi. Cho‘lpon bilan Moskvada yaqin munosabatda bo‘lgan.
Dilshod Olimjon o‘g‘lining xotirlashicha, Kachalov bilan Cho‘lponning «bordi-keldisi
bo‘lgan».
Moskvin Ivan Mixaylovich (1874 – 1946) – rus aktyori, SSSR xalq artisti.
Korsh teatrusi – Rossiyadagi imperatorlik teatrlari monopoliyasi tugatilgandan
so‘ng tashkil etilgan birinchi xususiy teatr. Korsh Fyodor Andreevich (1852 – 1923) – rus
teatri arboblaridan biri, antreprenyor. 1882 yili xususiy dramatik teatrga asos solgan.
Blumental-Tamarina (Blyumental-Tamarina) (qizlik familiyasi Klimova) Mariya
(1859 – 1938) – rus sovet teatri artisti. SSSR xalq artisti (1937).
Svetayev Pavel Aleksandrovich (1898 – 1957) – rus sovet teatri aktyori.
«Sulaymon o‘rtog‘imizning «minbar adabiyoti…» – Shokir Sulaymon (1900 –
1942)ning sochma she’rlari nazarda tutilmoqda.
Do'stlaringiz bilan baham: |
