Çolpan’in köŞe yazilari (İnceleme-metiN)

3.2.54.
 
«Malikai Turondod» (1927) 
(Maskavdagi dram maktabimizning ishlaridan)
Karlo‘ Xo‘tsi… 
Vaxtang‘o‘f… 
Avvalgisi milodning 1806 nchi yilida o‘lib ketgan — italiyali bir fojianavis. 
Keyiigisi 1921 nchi yillarda yosh turib o‘lib ketkan maskavli bir rejissurdir. 
Xo‘tsi Italiyada «xalq kulgilari» degan yo‘lni avj oldirmoqchi bo‘lg‘on mashhur 
Sakkining jahongashta, sayoq teatr to‘dasi bilan birga o‘sha yo‘lda cholishqon kishilardan 
edi. 
«Xalq kulgilari» degan yo‘l o‘zimizning qiziqlarimiz tutqon yo‘lg‘a birmuncha 
yaqindir. Uida ham mashhur, tanilgan qiziqlar bo‘lar edi, ularning ismlari (Pantaluni, 
Birigalla, Tiruffaldii va boshqalar) butun Italiyaga ma’lum edi. O‘ynaladirg‘on har bir 
asarda o‘sha qiziqlarg‘a loyiq ro‘llar bo‘lardi; asarda uning bir qahramoni sifati bilan 
o‘ynay beralar lekin asl o‘z ismlarini hamma piyesalarda saqlab qolarlar edi. Shu 
uchundirkim, Xo‘tsining «Turondod»ida uchrag‘on ismlar uning «Ilon xotin» degan 
asarida va umuman, boshqa asarlarida ham uchraydi. Hatto undan burunroq (1793 da) 
o‘lgan Karlu Galdo‘nining asarlarida ham (chunonchi: «Ikki boyg‘a bir qarol» da) haligi 

---

419 
mashhur qiziqlardan Pantalo‘ni, Truffaldin va Birigallalarga uchraymiz. Ular sahnaning 
hammavaqt ko‘rina turg‘on tanish yuzlari, chehralari bo‘lg‘onlari uchun «maska» (niqob) 
nomini oldilar. «Komedi darlort» deganlari «Niqobdorlar qiziqchilig‘i» degan mafhumni 
onglatadi. U qiziqlarning yana bir xususiyatlari ijodchi bo‘lishlarida edi. Ya’ni asl 
piyesada ularning so‘zlari kam bo‘lib, kerak joyda ular o‘sha zamonning qiziq gaplaridan 
qo‘shib so‘zlar edilar. Ular kuchli ijodchi bo‘lg‘onliqlaridandirkim, tomoshachilarni 
hamma vaqt piyesada yozilmag‘on so‘zlar bilan kuldirib kelganlar. 
Butun dunyo miqyosida shuhratga ega bo‘lib qolg‘on Yevgeniy Vatang‘o‘fning 3 
mashhur «tuzma»
[1]
sidan biri o‘sha Karlo‘ Xo‘tsining «Malikai Turondod» degan asari 
edi. Bu asar Vaxtang‘uf nomidagi teatrda shu yil qishda 500 nchi marta qo‘yilishining 
to‘yini qilib o‘tkazdi. Har yakshanba kuni kunduzi, umuman ko‘b bayramlarda bu asar 
to‘qtovsiz qo‘yilib turadi. Hamma vaqt tomoshachilar bilan teatr sahni liq to‘la bo‘ladi… 
«Agar yosh turib o‘lib ketmasaydi, chinakam inqilob teatrini yaratqon bo‘lar edi», 
deydilar uning to‘g‘risida. Chinakam quvvat va qudrati endi ochilib kelayotqonda juda 
yosh o‘lib ketdi. «Ming gulidan bir guli ochilmasdan» so‘ldi bechora. 
Inqilobni ko‘plardan burun qabul qilib, unga unab, u bilan ishlamakka bel 
bog‘lag‘on Vatango‘f inqilobdan burun yozilg‘on asarlarga — o‘yin yo‘li bilan — inqilob 
unsurlarini payvand qilardi. Bolchiqli Meterlinkning «Anton avliyoning karomati» degan 
asarida. Vaxtang‘o‘f yuqori tabaqa odamlarini juda qattig‘ masxara qiladi. Unda 
«burjuazi»ning turli rangdagi kishilari eng olchoq qiliqlar bilan ko‘rsatiladilar. 
«Gabelma» degan yahud teatri uchun qo‘yib bergan asarida, «Hadebuk»da yahud 
xalqining necha yuz ming yilliq alamlarini juda o‘tkur qilib ko‘rsatadi. 
Xo‘tsining «Turondod» degan asari erga tegishni istamagan va erkakdan jirkangan 
«nozli» bir xitoy malikasini tasvir qiladi. Qizning otasi Xitoy xoqoni Altaum qizining 
«nozi» uchun hadeb bosh kesdiradi. Qizining erga tegmak uchun qo‘yg‘on sharti —uchta 
jumboq (tobishmoq) ni hal etib berishdir; hal etkanlar — qizni olalar, eta olmag‘onlar — 
boshlarini kesdirtalar… Astarxondan bir no‘g‘oy xonining o‘g‘li borib, jumboqlarni 
topquncha qancha yigitlarning boshi ketadi. Bu o‘zimizning eski Sharq hikoyasi 
majmualarida («Haft paykar»larda) uchrab yurg‘on xayoliy hikoyalardan bittasidir. 
Mavzu e’tibori bilan bu asar foje’dir, qo‘rqinchdir. Lekin boyag‘i Italiya qiziqlaridan bir 
nechtasi aralashib qolg‘oni uchun bir necha joyda yaxshi kulgilar beradir. Asarning 

---

420 
tubandagi qiziqlik xususiyatiga «niqoblar qiziqchilig‘i» yo‘lining ijodiy imkonlariga juda 
chuqur tushungan Vaxtang‘uf qo‘rqinchli, foje’li asarni juda qiziq bir kulgiga aylantirdi. 
Asarning mavzuini, rejasini, mafhumini o‘zgartmasdan yangi shakl berdi; o‘yun, 
tuzma va mafhumni chuqur onglash yo‘llari bilan asarni boshqa qolibqa soldi. Asardagi 
qiziqlar, bukun ham o‘sha qadimgi ismlarini taniganlari holda, bu kunning 
tomoshachisini bu kunning mavzulari bilan kuldiralar. Shuning uchun Xitoyning necha 
ming yil burung‘i turmushidan oling‘on, balki yolg‘iz xayol mevasi bo‘lg‘on bu qadim 
asarda… bu kunning radiosi, futo‘g‘irof mashinasi, anket to‘ldirishlari to‘g‘risida 
so‘zlanadi; o‘sha muyumlarning o‘zlari sahnada ko‘rinadilar… 
Vaxtang‘o‘f tuzmasining yana bir to‘b tilagi: xurofotdan tomoshachini 
sovutmoqdir. Ya’ni asar bo‘lg‘on bir voqeaday emas yaxshi, yengil, silliq va tekis 
o‘ynalg‘on bir uyunday ko‘rinadi. 
Vaxtang‘o‘f bizga — tomoshachilarg‘a butun asar bo‘yicha «Ishanmang! 
Ishanmang! Bu—bo‘lg‘on gap emas! Yolg‘on bir hikoya! Bu «o‘yun» deb turadi. Shu 
uchun o‘ynag‘uchilar (qiziqlardan boshqalari) tugal sahna kiyimi kiyib lozlarini bo‘yab 
chiqmaylar. To‘g‘ri, o‘z kiyimlari bilan chiqalar-da, tomoshachilar oldida mayda-chuyda 
lattalarni u yer-bu yerlariga ilib, tashlab, bog‘lab… xitoy ertagisining qahramonlarig‘a 
jindak o‘xshab olalar… Jindak! Biz, tomoshachilar Altaum podshoh ro‘lini o‘ynag‘on 
Uyg‘urni, shahzoda o‘ynag‘on Abror bilan Hojiqulni, qiz ro‘lidagi Tursunni, Sora, 
Zamira, Bahrinisa va boshqalarni bahuzur tanib o‘ltiramiz… Bizni shu hikoyatga 
ishantirmaslik uchun o‘yun yo‘li bilan ham birmuncha choralar ko‘rilgan. 
Maskavdagi dram maktabimiz bu yil shu asar ustida ishlamakchi bo‘ldi. 
Vaxtang‘o‘fning shogirdlaridan Simo‘nif rejisso‘rliqqa chaqirildi. U Vaxtang‘o‘f teatri 
o‘ynovchilaridan ikki kishi Talchanif va Basif o‘rtoqlarning ko‘magi bilan ishga 
boshladi. Asarning tarjumasi kaminaga topshirilg‘on edi. Qofiyasiz lekin 11 hijoli vazn 
bilan tarjuma qilib chiqishqa muvaffaq bo‘lindi. Albatta istudiya «ish» deb turg‘on vaqtda 
o‘ylayib-netib, ishlab-tuzatib o‘ltirishqa to‘g‘ri kelmadi. Bu uning boshqa o‘yunlari 
qatorida bir o‘yuni bo‘ladir. Lekin asar tayyorlanmoqda; kelasi yil teatr faslida yosh 
jumhuriyatimizning yosh poytaxti u asarni ko‘ra oladi. Munga ishonamiz. 
Asar navbatdagi bir piyesa qo‘yilishi kabi qo‘yilmasdan, fan-tahlil yo‘li bilan 
qo‘yildi desak bo‘ladi. Rejisso‘r va uning emakdoshlari u asarni sahnaga qo‘yib berish 

---

421 
uchun emas, o‘sha asar ustida istudiya talabalariga sahna darsi berish uchun ishladilar. 
Shu uchun bu asar bizning sahnamizda ortiqcha hurmat qozonolmog‘onda hamki, sahna 
kuchlarimizning yuksalishi va o‘sishi uchun katta xizmat qilg‘on bo‘ladi. «Sahnamizda 
hurmat qozonolmog‘onda» dedim, bundan maqsadim shu: Maskavda jahonlar qadar dong 
topqon bir asar bizda balki juda xor bo‘lar: Maskav tomoshachisig‘a sira yoqmag‘on bir 
narsa bizda katta hurmat topar, sevilar. Bu farq har kim uchun ochiq va ravshan bo‘lg‘on 
farqdir. Munda asarning yolg‘iz bir dars quroli bo‘lg‘onini ko‘z oldida tutish kerak. 
Io‘qsa, o‘tkan yildagi kabi yanglish tushunchalar bo‘lmog‘i mumkin. Ya’ni, o‘tgan yil 
dram istudiyamiz ruschadan tarjuma asarlarni ko‘nrak olib borg‘oni uchun hajviy 
«Mushtum» da jiddiy koyishlar bo‘ldi. «O‘z turmushimizni keltirmagan!» dedilar. U 
asarlariing rus rejissurlari tomonidan maktabda tayyorlang‘on darsliklar ekani 
tushunilmadi. Munosabat kelgan vaqtda shu yerni picha oydinlashtirib o‘tishni lozim 
ko‘rdim. 
[1]
 «Tuzma»ni «postanufka» o‘rnig‘a ishlatdim. (Ch.)