Çolpan’in köŞe yazilari (İnceleme-metiN)

Ulug‘ hindiy.
— «Maorif va O’qitg’uvchi» jurnalining 1925 yil 7—8 qo‘shma 
sonida chop etilgan. 
Rabindranat Tago‘r
 
— (Thakur Rabindranath — 1861—1941) — mashhur hind 
adibi. Qator she’riy va nasriy kitoblar, romanlar muallifi. 1913 yilda «Baxshida 
qo‘shiqlar» she’riy kitobi uchun Nobel mukofotiga sazovor bo‘lgan. 

---

393 
Himolaya tog‘i
 
— Hindiston, Xitoy, Nepal va Pokiston davlatlari hududida 
joylashgan yer yuzidagi eng baland tog‘ tizmalari. Himolaya — sanskritcha «qorlar 
makoni» demakdir. 
Umarxon
 
— Qo‘qon xoni (1811—1822) Nodirabegimning eri, Amiriy taxallusi 
bilan g‘azallar bitgan, devon tartib bergan. Uning xonlik davrida Qo‘qon adabiy muhitida 
jonlanish seziladi. 
Fazliy
 
— Fazliy Namangoniy (18 asr oxiri, 19 asr boshlari), shoir, adabiyotshunos. 
Umarxon davrida Qo‘qon saroy shoirlariga boshchilik qilgan. Bir guruh mualliflar 
ishtirokida 1821 yil «Majmuai shoiron» tazkirasini tuzgan. O‘zbek va tojik tillarida 
yozgan g‘azal, tuyuq, muhammaslari bayoz va majmualarda saqlanib qolgan. 
3.2.46.
 
Tago‘r va Tago‘rshunoslik (1925) 
TAGO‘RNI QANDAY TANIYLAR? 
Hindiston va balki butun dunyoning bu kungi ulug‘ adib va shoiri bo‘lg‘on 
Rabindranat Tago‘rni madaniy olamning hammasi taniydir. Madaniy olamga nisbatan 
ancha ketda bo‘lg‘on bugungi turk-totor sho‘ro jumhuriyatlari xalqlari ham uni anchadan 
beri taniydirlar. 
Mundan rosa 12 yil burun (1913 yilda) chiqqan «Sho‘ro» majmuasi dunyoda eng 
o‘tkur adibga berilaturg‘on No‘bil mukofotining hindistonli Tago‘r degan kishiga 
berilganini yozib chiqadi. Mundan 6—7 yil burun Qozon shahrida Sharqning ulug‘ 
shoirlari to‘g‘risida bir risola chiqdi, o‘sha risolachada — agar yanglishmasam — Umar 
Xayyom bilan birga Tago‘rdan ham gapirilgan va uning ba’zi bir parchalari tarjima 
qiling‘on edi. Bokuda chiqaturg‘on «Maorif va madaniyat» majmuasining mundan 2 yil 
burungi nusxalarida do‘qtur Sa’ditdin tomonidan Tago‘rning ba’zi bir narsalari sochma 
yo‘li bilan tarjuma qilindi va o‘zi to‘g‘risida biroz ma’lumot berildi. 
Bizning o‘zbek o‘qig‘uchilari esa mundan bir yilcha burun «Inqilob» majmuasining 
bir sonida maoli Tago‘rdan oling‘on «Chirog‘lar» degan she’rni o‘qudilar. Undan keyin 
mana bu majmuaning o‘tgan sonida kaminani Tago‘r to‘g‘risidagi mulohazasi bilan birga 
uning bolalarga atab yozg‘on she’rlarining sochma tarjimasini ko‘rdilar. Lekin, bizning 
o‘zbek o‘qig‘uchilari Tago‘rning kimligini, zotini va aslini hali bila olg‘onlari yo‘q; 

---

394 
gazeta va majmualarning o‘z so‘zi bilan aytsak, o‘zbek tilida Tago‘rning «tarjumai holi» 
chiqqani yo‘q. Bu safargi musohabamiz o‘sha kamchilikni to‘ldirmoq niyatida yoziladir. 
Tago‘rning «tarjumai holi»ni topish ko‘p qiyin bir ish bo‘ldi. Nimaga desangiz, 
uning hamma asarlari degunday anglizcha orqali tarjuma qilinib necha marotabadan 
bosilib turg‘on o‘rus tilida tuzuk quruq bir «tarjumai holi» yo‘q. 
O‘ruscha kitoblarning bozori ham juda qiziq: bir Tago‘rning bir asari necha 
mutarjim tomonidan necha xil tarjuma qilinib, har nom bilan bosdirilib chiqarilardi. 
Chunonchi, uning kichkina adabiy hikoyalari eng avval o‘sha hikoyalardan bittasining 
nomi bilan — «Baxtli kecha» bo‘lib chiqdi, undan keyin hikoyalardan bitta-yarimtasi 
tushirilib o‘rniga bitta-yarimta yangisi qo‘shuldi-da, «Yangi hikoyalar» ismi bilan chiqdi, 
eng oxirida yana o‘sha hikoyalarning o‘zlari oralaridan bittasinig bo‘lakcha nomi bilan 
— «Tashna toshlar» bo‘lub chiqdi… Uning ba’zi bir pesalari ham o‘ruscha kitoblar 
bozoriga necha xil kiyim kiyib chiqdilar. 
Tago‘rning asarlari ustida bo‘lg‘on bu hangama uning o‘z to‘g‘risida yozilg‘on 
mulohazalar ustida ham bo‘lub keladilar. Chunonchi: Frantsiyada Tago‘r bilan Gandhini 
(Hind millatchilarining boshlig‘i edi, vafot etdi) sevgan bir adib bor, ismi Roman Rollan! 
Bu kishi Tago‘r bilan Gandhini parastish qilar darajada yaxshi ko‘radir. Uning «Mahatma 
Gandi» degan kitobi Gandhi bilan birga Tago‘rni ham osmonlarga kutarib yozilg‘on 
narsadir. Ana shu odam Tago‘rning fransuzcha bosdirilg‘on asarlari uchun uzungina bir 
muqaddima yozib bergankim, u ham boshdan-oyoq maqtash bilan to‘ladir. Ana o‘sha 
muqaddimani Tago‘rning o‘ruscha noshirlari «afandining qushi»day qiladilar. Ya’ni: 
bittasi u muqaddimani butun holida bosdiradir, boshqa bittasi uning bosh tomonidan 
birmuncha joyini olib qo‘yub yashiradir, yana bitta chiqib undan ham ko‘proq tushurib 
qoldiradir-da, bir «chimdim» qilib bosdiradir va hokazo!.. 
Bu to‘g‘rida yana bitta asl (originalni) misol keltiray: 92-nchi yilda Moskovda 
bosilg‘on qimmatbaho va juda yaxshi bir kitob bor, ismi: «Hindiston istiqlol uchun kurash 
yo‘lida». U kitob maqolalar majmuasiday bir narsa bulub Palo‘vich, Go‘rku-Krashin va 
Veltman kabi sharqiyot olimlari oralashqonlar. O‘shanda Veltmanning «Tago‘r va 
Hindiston» degan 26sahifalik katta bir maqolasi bor. Xuddi o‘sha maqolaning o‘zi bosh-
oyog‘i biroz qirqilgani holda mundan bir yarim-ikki oylar burun «O‘ttuz kun» (30 dney) 
degan oylik bir majmuada ham o‘rtog‘imiz Veltmanning imzosi bilan «Hind tasvirlari» 

---

395 
(Indiyskiye silueti) sarlavhasi ostida bosilib chiqdi. Agar yanglishmasam, o‘sha mazmun 
va o‘sha mavhum mundan bir yilcha burun «Yangi Sharq» (Novыy Vostok) mamjuasida 
ham yana o‘sha imzo bilan o‘tub edi. 
Uzun so‘zning qisqasi shukim, Tago‘rning asarlari va o‘zi ustida bo‘lg‘on shuncha 
hangamalar orasida uning «Tarjumai holi»ni topish juda mushkul bo‘lda Hatto 
Tago‘rning o‘zi ham o‘z hayotiga oid yozg‘on «Xotiralar»ida bir adabiy hikoya 
boshlag‘onday silliq va tekis bir she’r boshlab ketadir-da, bizga lozim bulg‘on «tarjumai 
hol» qolaveradir. U «Xotiralar»ni boshdan-oyoq o‘qusak, Tago‘rning bolaligidan tortib 
sunggi vaqtig‘acha o‘tkazgan hamma sarguzashtini bilamiz, lekin qaysi yil tug‘ulg‘onini 
yana bilmay qolamiz. 
Tago‘rning «Tarjumai holi»ini tuzuk-kuruq topib yozg‘on kishi o‘ruslarning til-
adabiyot olimlaridan Gruzinskiydir. Uning 1918 nchi yilda bosilg‘on asari bor. 
Tago‘rniig 3—4 asaridan terib oling‘och she’rlar o‘sha Gruzinskiy tomonidan o‘ruschaga 
tizma (nazm) bilan tarjuma qilinib bosdirilg‘onlar. Tarjuma tekis anglarlik, ravon, lekin 
ohangi va qofiya-vazn z’tibori bilan, albatta, asliga to‘g‘ri kelmaydir; buni mutarjimning 
o‘zi ham aytib o‘tadir. 
Ana o‘sha asarni, so‘ngra Tago‘rga oid o‘ruschada bosilg‘on boshqa ba’zi bir 
asarlarni dastak qilib turib bu safar men majmua o‘qig‘uvchilariga Tago‘rning «tarjimai 
hol»ini taqdim qilmoqchi bo‘ldim. 
TAGO‘R KIMDIR? 
1913 nchi yilgacha na Ovro‘po va na Rusiya, darhaqiqat, Tago‘r to‘g‘risida hech 
narsa bilmaydir, uni taqir ganimaydir. Hindistonni hokima va u yerga «madaniyat 
kirgizuvchi» bo‘lg‘on anglizlar uning to‘g‘risida hammadan ko‘b va hammadan burun, 
hattoki Hindiston bilan bab-barobar bilishlari lozim edi. Holanki anglizlarcha «Muhit ul 
maorif» (entsiklopediya)ning 1911 nchi yilgi bosmaxonasida ham Tago‘r to‘g‘risida hech 
narsa yo‘q. O‘sha «zo‘r» asarning «t» bobini boshdan-oyoq qarab chiqing, Hindistonning 
til va adabiyoti to‘g‘risida yozilg‘on juda ko‘b maqolalarni o‘qub chiqing yana Tago‘r 
to‘g‘risida hech narsa topa olmaysiz. Holbuki, Tago‘rning she’r maydonida ishlay 
boshlog‘oniga o‘sha vaqtda 30 yil bo‘lg‘on va u o‘z vatanida ulug‘ shuhratga ega edi. 
Ovrupo uni birinchi marotaba 1913 nchi yilda taniydir. U yilda uning «Gitanjoli» 
degan munojotlar majmuasining anglizcha tarjumasi bosilib chiqadir. U tarjimani Yaits 

---

396 
nomli bir anglizning yordami bilan shoirning o‘zi qilg‘on. Asarga haligi aigliz bir 
muqaddima yozib, shoirni asarini osmonlarga ko‘taradir va hind shoiri to‘g‘risida 
ko‘pgina ma’lumot beradir. 
Anglizcha tarjumai hol majmualaridan bittasining 1915 nchi yilda bergan 
ma’lumotig‘a qarag‘onda, «Rabindranat Tago‘r» Kalkutta dorilfununining adabiyot 
do‘qtiridir. 1861 nchi yilning 6 mayida magarish (alloma) Dibindranat Tago‘rning 
sulbidan dunyog‘a kelgan Dorkanat Tago‘r degan shahzodaning nabirasidir. 1885 nchi 
yilda (24 yoshida) uylangan. Bir o‘g‘li va ikki qiz bor. Bangala viloyatida Bolpur 
shahrining yaqinida Shanti Nekiton degan joyda turadir. 
Bolalik va yoshligi Kalkuttada o‘tgan. 1901 nchi yilda «Shanti nekiton»da bir 
maktab ta’sis qildi, u maktab hozirga qadar uning hayotida katta bir ish bo‘lub keladir. 
1912 nchi yilda Angliyani ziyorat qildi va «Gitonjoli» kitobchasi angliz tilida bosilib 
chiqdi. 1913 nchi yilda No‘bilning adabiyot mukofotini oldi. Bangala tilida 30 qadar 
tizma (she’rli) asarlar, 28 ta sochma asarlar (hikoya, maqola, nutq va dramalar) bostirib 
chiqardi.