Çolpan’in köŞe yazilari (İnceleme-metiN)

3.2.44.
 
«Shahnoma»nıng Turkcha Tarjumasi (1925) 
Eron-fors adabiyotining otasi bo‘lg‘on ulug‘ Firdavsiy yolg‘uz birgina asari, ya’ni 
«Shahnoma» si orqasida butun yer yuziga tanildi. Ovro‘po tillarining ko‘piga nazm va 

---

385 
nasr bilan tarjuma qilinib «Tus»li Abulqosimning shuhratini ofoqqa yoyg‘on — o‘sha 
«Shahnoma»dir. 
Faqat taassuflar bo‘lsunkim biz, shu choqqacha Firdavsiyning u ulug‘ asarini turk 
shevalarining hech bittasida — tugal va nazm bilan tarjuma qiling‘on holda — ko‘ra 
olmadiq. Mundan 10—15 yillar ilgari Toshkent shaharida bosilg‘on bir o‘zbekcha 
tarjumasi bordirkim u ham nasr bilan va faqat moddiy manfaat kuzatib — tarjima 
qiling‘on. Tosh bosmada bosilg‘on u tarjuma hali ham mehmonxonalarimizni obod qilib 
turadir. O‘zbek shevasida nazm bilan bir-ikki parcha bo‘lsa ham tarjuma 
qiling‘onlig‘idan xabarimiz yo‘q. Boshqa turk shevalarida ham nazm bilan tugal tarjuma 
qiling‘oni bizga ma’lum emas. Faqat, Ozarbayjon shevasida mashhur Sobir tomonidan 
tajriba shaklida bir narsa boshlang‘on bo‘lsa ham, uning bemahal o‘limi bilan chala qolib 
ketkan edi. Yana Ozarbayjon shevasida «Shahnoma»ning «Suhrob»ga taalluqli qismi 
nazm bilan tarjuma qilinib, Tiflisdagi «G‘ayrat» bosmaxonasida bosilib chiqqan edi. 
«Mulla Nasriddin» majmu’asining burung‘i suratchisi (rassomi) «Ro‘tter» tomonidan u 
tarjumaga ikkita surat ham tortilib berilgan edi. O‘sha vaqtlarda fors va rus 
adabiyotlaridan xabardor bir kishiga haligi tarjumani ko‘rsatib fikrini so‘rag‘onimda — 
«bu tarjumadan ko‘ra, rus shoiri Jukufskiy tomonidan qilingan tarjuma yaxshiroq; lekin 
«Ro‘tter»ning tortqon rasmi ularning ikkovidan ham yaxshiroq», degan edi. U odamning 
shu fikri to‘g‘rimi, yo‘qmi — bu to‘g‘rida aqli bo‘lg‘on odamlar o‘zlaricha bir hukm 
chiqara olsunlar deb, haligi nazmli tarjumadan to‘rt yo‘l misol ko‘rsatib o‘tamen: 
Firdavsiyniki: 
Xilof maromam gar oyad javob, 
Man u churzu o‘z maydon Afrosiyob. 
Agar shohro budi padar, 
Ba sar barnihodi maro toji zar.
Tarjuma qiling‘oni: 
Xilof maromim gelursa javob, 
Manam go‘rzu maydonu. Afrosiyob. 
Shoh o‘lsaydi shohning otasi agar, 

---

386 
Qo‘yordi manim boshima toji zar.
Mana shu sanalg‘onlardan boshqa — xoh tugal va xoh parcha holida hech bir 
tarjumaga shu choqqacha uchramag‘on edim. O‘tkan yoz oylarida xususiy bir ish bilan 
Marg‘ilon shahriga borib qolib, o‘shanda oddiy bir tasodif orqasida «Shahnoma»ning 
nazm bilan qiling‘oi tugal tarjumasiga yo‘luqib qoldim. Vaqtim oz bo‘lg‘onlig‘idan 
chala-chulpa shunday bir qarab chiqdim. O‘sha chala-chulpa qarab chiqishning natijasini 
shu yerda yozib o‘tamen: 
Tarjuma qo‘l yozma — eski nusxalardan. Tili— o‘zimiz bilgan «Muhammadiya» 
kitobining tilida. Boshdan-oyoq nazm bilan yozilib, fasllar (hikoyalar»)ning sarlavhalari 
«Shahnoma»ning o‘zidagi kabi — nasr bilan qo‘yulg‘on. Tarjuma mutarjimning o‘z 
qalami bilan yozilg‘onmi yoki asl nusxasidan ko‘churilganmi — bu to‘g‘rida hech bir 
ishorat ko‘rulmadi. Faqat shu qadarisi ochiq ko‘ruladirkim, tarjumaning shu nusxasi 2—
3 kotibning qo‘lidan chiqqan. Yarimlarig‘acha puxta va pishiq, lekin o‘qulishi qiyinroq 
bir xat bilan — juda diqqat va i’tino qilinib yozilgan. Qolg‘on yarmi (nazm qismi) yana 
boshqa bir kotib tomonidan i’tinosizroq va xomroq ko‘churilgan. Oxirroqlarida «Hikoya 
dar xotimai kitobi» sarlavhasi bilan Sulton Mahmud G‘aznaviy to‘g‘risida bir hikoya 
boshlanadir. Bu hikoya tugalmay qoladir va undan hech narsa onglab bo‘lmaydir. 
Ayniqsa, oxirg‘i yo‘llari (misralari) juda shoshilishliq bilaq (opil-topil) yozilg‘on. 
Endi tarjumaning qachon va kim tomonidan qilingonlig‘ig‘a kelayliq. Qachon va 
qaysi yilda qiling‘oni hech qayda raqamlar bilan ochiq-oniq ko‘rsatilmaydir. Lekin 906 
nchi hijriyda Misrdagi charkas xonlaridan «G‘uriy Qonsuxon»(?) zamonida 
bo‘lg‘onlig‘ig‘a mana bu baytlarda ishoratlar bor: (o‘zicha) 19-bet). 
To‘qquz yuz olti yil hijratdan ey jon, 
Erishmishdiki G‘uriy Sulton. (Aslida sakta bor). 
«Jahon Sultoni G‘uriy Qonsuxon, 
Zamoning ayini ichra o‘ldi inson. (Aslida sakta bor).
Shavvol oyida iydning avvalida bu tarjumaga ko‘shish boshlang‘oni mana bu 
baytdan ma’lum bo‘ladir: 
Nahoriyid shavvol avvalindan, 

---

387 
Muborak o‘ldi bu fol avvalindan.
Mutarjim, «Cherkas xonlari» (miluk charoksa) dan bir nechtasini bitta-bitta hikoya 
qilib kelib, ularning bir oz umr surib o‘tkanliklarini aytib o‘tadir. Oxirda zolim bir xondan 
gap ochib, uni yomonlaydir. Mutarjimning so‘zicha, u xon, «Malik Odil» degan kishi 
bo‘lib, Jonpo‘lot («Jonplad») ni o‘ltiradir. Uning to‘g‘risida mutarjim mana shunday 
deydir: 
Javonidi o‘zi yuzi ko‘kchak, 
So‘rdi uluv kechi oni beshak. 
«Vale aysh aylamadi taxta loyiq, 
O‘zin so‘mdi ul uchun xaloyiq.
Mutarjimning so‘zicha xalq u xonning zulmidan ko‘p dod-fig‘on qilg‘on; oxirda 
xalqning «Nolasi asar qilib» Malik Odilning o‘rnig‘a haligi G‘uriy Qonsuxon o‘turg‘on 
va «Shahnoma»ni «turkcha qil!» deb mutarjimga o‘sha G‘uriy Qonsuxon buyurg‘on. Bu 
odamning to‘g‘risida mutarjim bir muncha «madhiyalar» yozadir, chunonchi: 
Misrda vor edi bir ulu sulton 
Ki ul edi qamu sultonlara xon. 
Janon ayladi dodila Jahoni, 
U yetmishdir zamoninda zamoni. (20-bet) 
Skandar martabat Jamshid rubat, 
Faridun shavkat va Xurshid tal’at. 
Azaldan sa’dog‘a (ango) o‘lmish muqorin 
Bilur Shom emishning bir-bir diyorin.
Malik Odilning zulmlaridan gapirib kelib, uning o‘rnig‘a G‘uriy Qonsuxonning 
o‘ltirishi to‘g‘risida mana shunday deydir: 
O‘turub taxta o‘ldi ulu sulton, 
O‘lub chavkonu to‘bi tutdi maydon.

---

388 
G‘uriy Qonsuxonning bir ismi «Qayitpoy» bo‘lg‘on bo‘lsa kerakkim, u to‘g‘rida 
mana mundoy deydir: 
Qayitpoy erdi ul sultonning odi, 
Jahonni tutmishidi adlu dodi.
Mutarjim G‘o‘riy Qonsuxonga bir oz nasihat ham qilib o‘tadir. Saroy shoirlariga 
xos «laganbardorliq» bilan aytilgan u nasihatlar mana bular: 
Chalap chun verdi sanit bu maqomi (chalap — tangri). 
Maqoma adlla vergil nizomi. 
Kishi qolmaz jahonda qolur odi, 
Kishining odi qolmoqdir murodi.
G‘uriy Qonsuxon avval «Shahnoma»ni tarjuma qil deb, o‘z xazinasida saqlanib 
yotqon kamyob bir nusxasini qoldirib chiqib berganda, bizning mutarjim bir oz «noz» 
qilg‘on. «Qo‘limdan kelmaydir, falon» degan. So‘ngra «qo‘lingdan kelgani qadar qil» 
deb qistag‘och «nochor-noiloj» qabul qilg‘on. Tarjumaga boshlar choqda o‘zining 
«kamtarin», «ojiz» va «haqir»lig‘idan gapirib kelib o‘sha holiga mana bu bayt bilan 
maqtanib ham qo‘yadir: 
Dilamaz kimsa muflis yo‘lchidan boj, 
Xiroj o‘lmaz xaroba yerdan ixroj.
So‘ngra o‘ziga xitob qilib gap boshlaydir. Ana o‘sha gaplaridan biz uning ismini 
ham bilib olamiz. Mana u baytlar: (21-bet) 
Rasulning oliysan cho‘g‘ aylama ol, 
Qo‘g‘diri bu kitobi alinga ol. 
Qel ey sayid qu
[1]
 da’voning maqomin, 
Biz arz ayla «Shahnoma» kalomin.
Tarjuma «Shahnoma» asosiy qismi «Omadani noma ba Sa’d Vaqqos» degan fasl 
bilan tugaydir. U faslning so‘ng baytlari mana bular: 
Buroya erdi satranj hikoyat, 

---

389 
Bu nav’a ayladi roviy rivoyat. 
Bu satranja demishlar necha abyot. 
Digar har birisi bir urtulu ot.
Yuqorida aytilib o‘tilgan «Hikoya dar xotimai kitob» sarlavhali hikoyasi mana bu 
bayt bilan tugaydir: 
Bu fikr ichinda sargardon hayron, 
Ki amr etmish edi Mahmud Sulton.
So‘ngra nasr bilan sulton Mahmud G‘aznaviy bilan Firdavsiy o‘rtasida bo‘lib 
o‘tkan ma’lum voqea hikoya qilinadir. Mutarjim u hikoyani nasr bilan yozg‘onini hikoya 
qilib turub, deydir: 
«Bazi «Shahnoma»larning zohirinda bu hikoyati ajam dilinja nashrila yozmishlar, 
biz dohi ul tartib uzra turkiya do‘ndirmiy bayon aylurmiz». 
Bu hikoya ham ikki xil qalam bilan yozilg‘on. Oxirlarida xatlarini o‘qush 
qiyinlashadir. U qiyin xatlar, bir xil eron yozma xati bilan usmonlicha yozmaning 
o‘rtasida — mujmal bir xat. Eng oxirida yana boshqa bir qo‘l bilan (so‘ngroq qo‘shulg‘on 
bo‘lsa kerak) xuddi yosh bolalarning chizib o‘ynashlarig‘a o‘xshatilib mana bu narsa 
yozilg‘on. 
Qanda voram sarvi sarafrozim vorkan, 
Yo kima qul uloyim siz afandim vorkan… 
[1]
 
Qo‘y.