Collegium humanum varshava menejment universiteti andijon filiali psixologiya

haqiqiy parishonxotirlik
deb ataladi.
Haqiqiy parishonxotirlikdan aziyat chekuvchi insonning ixtiyoriy diqqati o‗ta 
beqarorligi va chalg‗ib turishi bilan farqlanadi. 
Haqiqiy parishonxotirlikning sabablari turlichadir. Bular asab tizimining 
umumiy izdan chiqishi, qon kasalliklari, kislorod etishmovchiligi, jismoniy yoki 
aqliy toliqish, og‗ir hissiy kechinmalar bo‗lishi mumkin. Bundan tashqari, diqqat 
parishonxotirligining sabablaridan biri olingan taassurotlarning ko‗pligi, 
shuningdek, betartib havas va qiziqishlar ham bo‗lishi mumkin.
Diqqat o‗zining rivojlanish bosqichlariga 
ega. Bola hayotining birinchi oylarida faqat 
ixtiyorsiz diqqatning mavjudligi kuzatiladi. 
Bola dastlab kuchli yoki keskin farq qiladigan tashqi qo‗zg‗atuvchilarni sezadi. 
Uch oylik bo‗lishi bilan bola, hayoti bilan uzviy bog‗liq bo‗lgan ob‘ektlar bilan 
ko‗proq qiziqa boshlaydi. 5-7 oyligida bola etarlicha uzoq vaqt davomida 
qandaydir jismni kuzatishi, ushlab ko‗rishi, og‗ziga olishi mumkin. Ayniqsa, 
yorqin va yaltiroq jismlarga bo‗lgan qiziqishi yaqqolroq ko‗rinadi. Bu ixtiyorsiz 
diqqatning to‗la rivojlanganligidan dalolat beradi.[2] 
Ixtiyoriy diqqatning nishonalari, odatda, birinchi yilning oxiri ikkinchi yilning 
boshlariga kelib, namoyon bo‗la boshlaydi. Bolada ixtiyoriy diqqatning 
shakllanishi va rivojlanishi uni tarbiyalash jarayoni bilan bog‗liq. Bolaning 
atrofidagi odamlar asta-sekin bolani o‗zi istaganini emas, balki, uning qilishi zarur 
bo‗lganlarni bajarishga o‗rgatib boradilar. 
Ixtiyoriy diqqatning rivojlanishida o‗yin katta ahamiyatga ega. O‗yin 
jarayonida bola o‗z harakatlarini o‗yin talablariga muvofiqlashtirishni va ularni 
qoidalarga mos ravishda yo‗naltirishni o‗rganadi. Ko‗pchilik jismlar va hodisalar 
bilan tanishib borish, oddiy munosabatlarni farqlash malakasining asta-sekin 
shakllanishi, ota-onalar bilan muntazam ravishda suhbatlashish, ular bilan sayr 
qilish va o‗yinlar o‗ynash, boshqa jismlar va o‗yinchoqlarni o‗ynatish – bularning 
barchasi bolaning shaxsiy tajribasini boyitadi, shu bilan birga, uning qiziqishlari va 
diqqatini rivojlantiradi.
Maktabgacha yoshdagi bolaning asosiy xususiyati ixtiyoriy diqqatining 
etarlicha barqaror emasligidan iborat. Bola yot seskantiruvchilarga oson chalg‗iydi, 

---

174 
uning diqqati o‗ta hissiyotlidir. Asta-sekin bolada mashqlar va iroda kuchi 
yordamida o‗z diqqatini boshqara olish layoqati shakllanadi[1] 
Ixtiyoriy diqqatning rivojlanishida maktab alohida ahamiyat kasb etadi. 
Maktab mashg‗ulotlari jarayonida bola intizomga o‗rganadi, unda qunt qilish, 
hulq-atvorini nazorat qilish layoqati shakllanadi. SHuni aytib o‗tish lozimki, 
maktab yoshida ixtiyoriy diqqatning rivojlanishi ham ma‘lum bosqichlardan o‗tadi. 
Boshlang‗ich sinflarda bola mashg‗ulotlarda o‗z hulq-atvorini to‗liq nazorat qila 
olmaydi, unda ixtiyorsiz diqqat ustunlik qiladi. 
Yuqori sinflarda o‗smirning ixtiyoriy diqqati yuqori taraqqiyot darajasiga 
ko‗tariladi. O‗quvchi etarlicha uzoq vaqt davomida ma‘lum faoliyat turi bilan 
shug‗ullana oladi, o‗z hulq-atvorini nazorat qiladi. Lekin, shuni ko‗zda tutish 
lozimki, diqqat sifatiga tarbiyalash sharoitlarining o‗zi emas, balki, yosh 
xususiyatlari ham ta‘sir ko‗rsatadi. 13-15 yoshlarda sodir bo‗ladigan fiziologik 
o‗zgarishlar yuqori darajadagi toliqish va ta‘sirchanlik bilan birgalikda kechadi, va 
ba‘zi holatlarda diqqatning pasayishiga olib keladi.[1] 
SHunday qilib, diqqatning rivojlanishida ikki asosiy bosqichni ajratish 
mumkin: asosiy xususiyati tashqi tomondan belgilangan diqqatning ustunligidan 
iborat bo‗lgan maktabgacha rivojlanish bosqichi va ichki diqqatning jadal 
rivojlanishi xususiyatiga ega bo‗lgan maktab davri rivojlanishi bosqichlaridir.