Collegium humanum varshava menejment universiteti andijon filiali psixologiya

TAYANCH TUSHUNCHALAR: 
Individ
- biologik turning umumiy irsiy xossalarini tashuvchi biologik 
organizm (har bir odam individ bo‗lib tug‗iladi).
 
Endopsixika
- shaxs psixik tuzilishining ichki qismlari sifatida psixik 
elementlar va funksiyalarning o‗zaro bog‗liqligi.
 
Ekzopsixika -
shaxs munosabatlarining tizimini va uning qiziqishlari, 
mayllari, ideallari, maslagi, hukmron hissiyotlari, egallagan bilimlari, tajribalari.
 
E’tiqodlar 
– shaxsni o‗z qarashlari, tamoyillari, dunyoqarashiga muvofiq 
ravishda harakat qilishga undovchi motivlar tizimi. 
SHaxs tushunchasi «yuz», «soxta 
qiyofa» 
so‗zlaridan kelib chiqadi. 
Qadimgi rus tilida «soxta qiyofa» so‗zi 
«rol», ya‘ni, odam boshqalar bilan 
muloqotda bo‗lganida kiyib oladigan biror-bir ijtimoiy niqob ma‘nosini 
anglatuvchi «rol»ni bildirar edi. Lotincha persone so‗zi ham shu ma‘noni 
anglatadi. Per sonare – niqob ortidan so‗zlashish. Qadimgi yunon, keyinchalik esa 
qadimgi rim teatrlarida akter sahnaga u yoki bu – yovuz, laganbardor, 
payg‗ambar, qahramon xarakterlari chizilgan niqobda chiqardi. Niqobning 
bo‗yoqlari ijtimoiy vazifani bajaruvchi, u yoki bu rolni ijro etayotgan insonning 
ahloqiy belgilariga ishorat edi. 

---

52 
Qadimgi YUnonistonda «shaxs» tushunchasiga mos keluvchi atama ishlab 
chiqilmagan edi. O‗zining betakror taqdiriga ega bo‗lgan shaxs haqida Aflotun 
bilmas edi, bilishni ham xohlamasdi. Uning o‗rnini ruh egallagan edi. Arastuning 
«Jon haqida» asari hozirgi zamon psixologiyasiga yo‗l ochib berdi. 
Qadimgi Rim oldinga qadam tashladi. Rim huquq ilmida yunoncha boshning 
yuz qismini, tashqi ko‗rinish, bundan tashqari, tragediyada ishtirok etuvchi 
ijrochini belgilovchi prosopon o‗rniga, lotincha persona so‗zi qo‗llanildi, bu so‗z 
avvaliga, yunoncha so‗zga o‗xshab, tragediyadagi akterning roli va niqobini 
anglatar edi. Lekin keyinchalik alohida individning nomi sifatida saqlanib qoldi. 
Rim fuqarosi huquqiy va diniy zot, avlodlar ismi-sharifi va mulk egasi sifatida 
ta‘riflanadi. 
SHarqda umuman boshqacha holat edi. Induizm va buddizmda shaxs inkor 
etilib, faqatgina «o‗zlik» e‘tirozsiz tan olinadi. 
K.Yungning psixoanaliz nazariyasiga asosan «shaxs» tushunchasi odamning 
jamiyatdagi ijtimoiy roli bilan bog‗liq. Hayoti jarayonida u ijtimoiy talablarga mos 
ravishda o‗zini tutishni o‗rganadi. Har bir kasb uchun, masalan, jamiyat a‘zosi 
taqib yuradigan ma‘lum niqob xosdir. SHaxs xarakterni tashkil etuvchi bo‗lib 
hisoblanmaydi, lekin u bilan uzviy bog‗liq bo‗lib, ichki «Men»ning himoyasi 
sifatida faoliyat yuritadi. 
Ko‗pgina tillarda mavjud bo‗lgan «o‗zlikni yo‗qotish» iborasi o‗zining 
egallab turgan o‗rnini va darajasini yo‗qotishni bildiradi.
SHarq tillarida (xitoy, yapon) shaxs tushunchasi odamning yuzi bilan emas, 
balki butun tanasi bilan bog‗lanadi. Evropa an‘analarida yuz tana bilan birgalikda 
o‗rganiladi, chunki inson chehrasi ruhining timsolidir, xitoyliklar tafakkurida esa 
«hayotchanlik» tushunchasiga individning ham ma‘naviy, ham vujudiy sifatlari 
kiradi. 
SHu asosda, avval boshidan «shaxs» tushunchasiga ma‘lum hayotiy rollarni 
ijro etganda o‗ziga xoslikka ega bo‗ladigan tashqi, yuzaki ijtimoiy obraz – 
qandaydir «shaxs», atrofdagilarga qaratilgan ijtimoiy yuz ifodasi kiritilgan edi . 
Pedagogika, psixologiya va falsafada shaxsga o‗xshash ko‗plab qarama-
qarshi ta‘riflari keltirilgan ilmiy tushunchani uchratish amri mahol. Mashhur 
ruhshunos V.P. Zinchenko fikriga ko‗ra: ««Inson» tushunchasi bilan faqat «shaxs» 
tushunchasi raqobatlashishi mumkin». Olim D.B. Elkonin adabiyotlarda shaxsning 
yigirmaga yaqin ta‘rifini ko‗rib chiqqandan so‗ng uning o‗zi shaxs emasligini 
xulosa qildi.
Narx tushunchasini tilla tanga yoki qimmatli qog‗ozning fizik-kimyoviy 
tarkibini tadqiq qilish bilan tushuntirish qiyinchilik tug‗dirgani kabi, faylasuf E.V. 
Ilenkovning yozishi bo‗yicha, shaxs sir-cinoatini inson miyasi xususiyatlariga 

---

53 
tenglashtirib bo‗lmaydi. SHaxs miya tuzilishi bilan emas, balki, insonning insonga 
bo‗lgan ijtimoiy munosabatlar tizimi bilan belgilanadi. 
Voqeiy shaxs o‗zini «umumiy natijalar» nomini olgan ijtimoiy ahamiyatga 
ega bo‗lgan natijalarni yaratishda anglaydi. Aflotun va Spinoza, Betxoven va 
Napoleon, Tolstoy va Mikelandjelo – bunday, odatiy holatlarni sindiradigan 
ijtimoiy ahamiyatga molik ishlar mujassam bo‗lgan shaxslarni boshqalar bilan 
adashtirib yuborish mumkin emas. SHaxslar ko‗lami, E.A. Ilenkovning odilona 
fikriga ko‗ra, faqat ularnigina emas, boshqalarni ham qiziqtiradigan o‗zlarining 
faoliyatlari ko‗lami bilan o‗lchanadi. 
YAna bir mashhur faylasuf M.K. Mamardashvili tasdiqlashicha: «SHaxs – bu 
turmush tarzi, uning shakli, hayotning alohida holati, evolyusiyasining noyob 
topilmasi. SHaxs – bu «tabiatning yirik mushohadasi». SHunday ta‘rif bergan 
bo‗lardim. Uning ifodalanishlarga moyilligi barcha narsalarni bilishga yoki boshqa 
yuksak belgilarga bog‗liq emas. Tushunsangizchi, axir insonning eng muhim 
ehtirosi – bu ro‗yobga chiqmoq, amalga oshmoq, sodir bo‗lmoq»
13
. 
Ruhshunoslar individning jamiyat hayotidagi faol ishtirokini shaxsning asosiy 
belgilari, deb hisoblaydilar. B.G. Ananev «shaxs»ga «jamiyatning insonga uning 
ma‘lum tarixiy rivojlanishi davrida ko‗rsatadigan ko‗plab iqtisodiy, siyosiy, 
huquqiy, ahloqiy va boshqa ta‘sirlari ob‘ekti» sifatida ta‘rif beradi. A.N. Leontev 
fikriga ko‗ra, «shaxs insonning ijtimoiy-tarixiy va ontogenezdagi taraqqiyotining 
nisbatan kechki mahsulotidir. SHaxs o‗zlashtirib olingan rollar tizimidir («rol» – 
bu biror-bir ijtimoiy guruh tuzilishida ma‘lum o‗rinni egallagan insonning kutilgan 
hulq-atvoriga javob beradigan dastur; bu insonning jamiyat hayotidagi 
ishtirokining tuzilishga ega bo‗lgan usulidir)». SHaxs taraqqiyoti individning 
ijtimoiylashuvi va tarbiya topishi sharoitlarida amalga oshiriladi. Umumiy 
psixologiyada ko‗pchilik hollarda shaxs sifatida qandaydir yadro, mag‗iz, 
individning turli ruhiy jarayonlarini birlashtiruvchi va uning faoliyatiga zaruriy 
ketma-ketlik va barqarorlik bag‗ishlovchi yig‗indi va amodal boshlang‗ich modda 
tushuniladi. 
L.S. Vigotskiy ijtimoiy tajribasiz, uning ichki ishlanmasiz, so‗ngra uni yana 
qayta ishlangan shaklda ichkaridan ishlab chiqarmasdan turib, shaxsning taraqqiy 
etishi mumkin emasligi (interiorizatsiya va eksteriorizatsiya qonunlari) haqida 
yozgan edi. 
Bu xususda psixologlarga tarix fanining ba‘zi bir namoyondalari ham 
qo‗shiladilar. G.S. Knabening ta‘kidlashiga ko‗ra, ««shaxs» insonning jamiyat 
hayotidagi ishtirok i va hayotda tutgan o‗rni nuqtai nazaridan insonga xos
xususiyatdir». V.A. SHkuratov quyidagi definitsiyani keltiradi: «SHaxs jamiyat 
13
Мамардашвили М.К. Как я понимаю философию. М., 1990. Б.173. 

---

54 
a‘zosi va faoliyatdagi mavjudotning ifodalanishini ijtimoiy turlarga ajratish… 
SHaxsni uning ijtimoiy va madaniy doirasi, kelib chiqishi, kasbi, o‗z tipi va 
h.k.larning xususiyatlaridan yig‗ib olish mumkin ». 
Hozirgi kunda psixologiya shaxsni insonning jamiyatdagi hayotida 
shakllanadigan ijtimoiy-psixologik hosila sifatida tushuntiradi. Odam ijtimoiy 
mavjudot sifatida boshqa odamlar bilan munosabatlarga kirishganida va bu 
munosabatlar uning shaxsini shakllantiruvchi hal qiluvchi omilga aylanganida, u 
yangi sifatlarga ega bo‗ladi. 
CHet el psixologiyasida inson shaxsi sifatida barqaror belgilar majmuasini 
tashkil etuvchi temperament, sezgirlik, motivlar, layoqatlar, mayllar, turli hayotiy 
vaziyatlarga moslashayotganida aynan shu insonga xos bo‗lgan fikrlar oqimi va 
hulq-atvorini belgilab beradigan ma‘naviyat tushuniladi. J. Godfruaning fikricha,
shaxs umumiy holda ham irsiy, ham ijtimoiy-madaniy ta‘sirlar bilan belgilanadi. 
«SHaxs» tushunchasi o‗z ichiga tabiiy xossalar (jins, temperament va h.k.) asosida
ijtimoiy muhit (oila, maktab, «boshqa ahamiyatlilar») va faoliyat (o‗yin, bilish, 
mehnat) bilan faol o‗zaro ta‘sirlar jarayonida hosil bo‗lgan individga xos bo‗lgan 
ijtimoiy sifatlar yig‗indisini birlashtiradi. 
Inson shaxsi, keng tarqalgan tasavvurlarga qarshi o‗laroq, 30-yoshga 
etgunicha o‗zgarmasdan qolmaydi. Misol keltiradigan bo‗lsak, Kaliforniya 
Universitetining bir guruh olimlari 130 mingdan ortiq odamlarning «Katta 
Beshlik» (vijdoniylik, murosaga kelish layoqati, nevrotizm va ekstravertlik) nomi 
bilan ma‘lum shaxsiy sifatlarini tahlil qilganlar. Bu sifatlar kayfiyatga bog‗liq 
emas, shuning uchun etarlicha ishonchli tarzda namoyon bo‗ladi. Odamlar yosh 
o‗tishi bilan hayotiy ixtiloflarni tezda bartaraf etishga o‗rganadilar, xususan, 
shafqatliroq va mehribonroq bo‗lishga intiladilar.
Aniqlanishicha, ayollarda, erkaklardan farqli o‗laroq, yosh o‗tishi bilan 
nevroz holatlari kamayadi. Ikki jins vakillarida samimiylik bir oz kamayadi. 
Olimlarning fikriga ko‗ra, 20–30 yoshlilarda murakkab vazifalarni bajarishda va 
tashkilotlar tuzishda ko‗mak beradigan vijdoniylikning kuchayishi kuzatiladi. 
Murosaga kelishga moyillik, aksincha, ko‗pchilik holatlarda 30 yoshdan so‗ng 
yorqin namoyon bo‗ladi. 
Shunday qilib, faylasuflar, tarixchilar, pedagoglar va psixologlarda «shaxs» 
tushunchasining turlicha talqinlari mavjud. Bizlar esa, yuqorida ko‗rsatganimizdek, 
R.S.Nemov tomonidan berilgan shaxsning, fikrimizcha, yanada aniq va to‗liq 
psixologik ta‘rifidan foydalanamiz. 
 
«Shaxs» tushunchasi psixologiyada eng ko‘p qo‘llaniladigan tushunchalar 
sirasiga kiradi. Psixologiya o‘rganadigan barcha fenomenlar aynan shu tushuncha 
atrofida qayd etiladi. Inson ruhiy olami qonuniyatlari bilan qiziqqan har qanday 
olim yoki tadqiqotchi ham shaxsning ijtimoiyligi va aynan jamiyat bilan bo‘lgan 

---

55 
aloqasi masalasini chetlab o‘tolmagan. Shuni alohida ta‘kidlash lozimki, «Homo 
sapiens» - «aqlli zot» tushunchasini o‘zida ifoda etuvchi jonzotning paydo 
bo‘lganiga taxminan 40 ming yildan oshibdi. Bu davrda olimlarning e‘tirof 
etishlaricha, 16 ming avlod almashgan emish. Darvin ta‘biri bilan aytganda, tabiiy 
tanlanish jarayonida yer yuzida saqlanib qolgan minglab millat va elatlarning 
keyingi davrdagi taraqqiyoti ko‘proq biologik omillardan ko‘ra, ijtimoiy - sotsial 
omillar ta‘sirida ro‘y bermoqda. Shuning uchun ham har bir individni yoki shaxsni 
o‘rganish masalasi uning bevosita ijtimoiy muhiti va uning ijtimoiy normalari 
doirasida o‘rganishni taqozo etadi.
Sotsial yoki ijtimoiy muhit - bu insonning aniq maqsadlar va rejalar asosida 
faoliyat ko‘rsatadigan dunyosidir. Mazmunan har bir insonning shu ijtimoiy olam 
bilan aloqasi uning insoniyat tajribasi, madaniyati va qabul qilingan, tan olingan 
ijtimoiy xulq normalari doirasidagi harakatlarida namoyon bo‘ladi. Psixologiya 
ilmining namoyondalari bo‘lmish olimlarning butun bir avlodi ana shu shaxs va 
jamiyat aloqalari tizimida insonning tub mohiyatini anglash, uning rivojlanishi va 
kamol topishi qonuniyatlarini izlaganlar. Abu Nasr Farobiy, A.Navoiy, Ibn Sino, 
Beruniy kabi yuzlab sharq allomalari ham bu o‘zaro bog‘liqlikning falsafiy va 
ijtimoiy sirlarini ochishga o‘zlarining eng durdona asarlarini bag‘ishlaganlar. 
Barcha qarashlarga umumiy bo‘lgan narsa shu bo‘lganki, odamni, uning 
mohiyatini anglash uchun avvalo uning shu jamiyatda to‘tgan o‘rni va mavqeini 
bilish zarur. Shaxsni o‘rganishning birlamchi mezoni ham shundan kelib chiqqan 
xolda, uning ijtimoiy mavqei, ijtimoiy munosabatlar tizimidagi o‘rni bilan 
belgilanishi kerak.
Lekin, shaxs bilan jamiyat o‘rtasidagi o‘zaro aloqalar masalasi birdaniga, 
bir xil yechimga kelinmagan. Bu o‘zaro munosabatlar asosan ikki polyar nuqtai 
nazardan kelib chiqadi.
Nativizm
yo‘nalishining tarafdorlari insonlardagi barcha xususiyatlarni 
tug‘ma xarakterga ega, deb e‘tirof etadilar. (Lents, Gruber va boshqalar).
Empirizm
tarafdorlarining fikricha, yangi tug‘ilgan bola go‘yoki «top - 
toza taxta»(tabula rasa), unga hayot va undagi talablar o‘zining qonuniyatlarini
yozadi va bola ularga so‘zsiz bo‘ysunishga majbur. Bu yo‘nalishning 
asoschilaridan biri Dj. Lokk bo‘lib (1632 - 1704) uning fikricha, tug‘ma fikrlar 
yoki g‘oyalar bo‘lishi mumkin emas, ular xoxish - tilak va og‘riq kabi elementar 
sezgilarning qayta ishlanishi natijalaridir. Hayotda ana shunga o‘xshash turli xil 
sezgilar va g‘oyalarning assotsiatsiyasi ro‘y beradi.