Цитология эмбриология проф. Қ. Р. Тўхтаев таҳрири остида

Силлиқ эндоплазматик тўр
(сЭТ) тузилиши бўйича донадор
эндоплазматик тўрдан мембранасида рибосомалар йўқлиги ва шунинг учун 
ташқи юзаси силлиқлиги билан фарқланади. У майда вакуола, каналчалар ва 
найсимон цистерналардан иборат бўлган, бир-бирига ўтиб турувчи 
мембраналар тизимидан ташкил топган тузилмадир. Вакуола ва каналчалар 
диаметри 50-100 нм. Одатда силлиқ ЭТ ҳужайрада алоҳида зона ѐки тутам 
ҳолатида жойлашади. Баъзан силлиқ ва донадор ЭТ нинг бир-бирига ўтиш 
соҳаларини ҳам кўриш мумкин. Шу билан бирга кўпчиликнинг фикрича, бу 
иккала ЭТ цистерналари ва улардаги маҳсулот бир бири билан қўшилмайди. 
Силлиқ ЭТ бажарадиган вазифалар донадор ЭТ вазифаларидан тубдан фарқ 
қилади. Силлиқ ЭТ детоксикация (заҳарсизлантириш) жараѐнларида фаол 
иштирок этади. Жигар ҳужайраларидаги силлиқ ЭТ турли ташқи экзоген 
кимѐвий моддалар, дори воситалари, алкогол, барбитуратлар ва бошқа 
токсинларни зарарсизлантиради. Зарарсизлантирилган метаболитлар сўнгра 
буйрак ва ўт орқали ташқарига чиқариб ташланади. Силлиқ ЭТнинг яна бир 
муҳим вазифаларидан бири унинг стероид гормонлар синтезида 
иштирокидир. Буйрак усти бези ва жинсий безларда силлиқ ЭТ найсимон 
кристали митохондриялар билан биргаликда стероид гормонлар ҳосил 
бўлишини таъминлайди. Силлиқ эндоплазматик тўр барча ҳужайралар 
мембранаси учун фосфолипидларни синтезлайди. Силлиқ эндоплазматик 
тўрда глюкоза 6 фосфатаза ферменти бўлиб, у жигарда глюкогендан глюкоза 
ҳосил бўлишини таъминлайди. Ва ниҳоят, силлиқ ЭТ кўпгина ҳужайралар 
(нейронлар, эндокрин ҳужайралар) учун, айниқса скелет ва юрак мушаклари 
учун Са
2+
депоси бўлиб хизмат қилади. Силлиқ ЭТ цистерналарида махсус 
кальций боғловчи оқсиллар мавжуд бўлиб, улар ѐрдамида Са
2+
сЭТ 
цистерналарида тўпланади. Ҳужайрага тегишли сигнал тушганда кальций 

---

73 
ионлари Са
2+
-АТФаза насослари ѐрдамида цитозолга чиқарилади ва жавоб 
реакцияси (масалан, мушак ҳужайрасининг қисқариши) амалга оширилади.
Эндоплазматик тўрнинг келиб чиқиши ва янгиланиши тўғрисида 
турли фикрлар бор. Донадор ЭТ ядронинг ташқи мембранаси ҳисобига 
ҳосил бўлиши мумкин, Шунингдек эндоплазматик тўрнинг янгиланишида 
плазмолемма ҳосил қилган пуфакчалар иштирок этиши ҳам таъкидланади.