Cho’l zonasi tuproqlarining kelib chiqishi, tarkibi va xossalari

Cho’l zonasining tuproqlari. Bo’z tuproqlar zonasining gidromorf tuproqlari

Reja:

1. 
   Cho’l zonasi tuproqlarining kelib chiqishi, tarkibi va xossalari.
   
2. 
   Bo’z tuproqlarning kelib chiqishi, tarkibi va xossalari.
   
3. 
   Gidromorf tuproqlar.
   

Cho’l zonasi chala cho’llar zonasining Janubida joylashgan bo’lib Rossiya, O’rta Osiyo va Janubiy Qozog’iston Turon pasttekisligi deb ataluvchi, nihoyatda katta tekislik maydonlarini egallaydi. Qo’ra Araks pasttekisligining dengizga chegaradosh qismi ham shu zonaga kiradi. Zonaning shimoliy chegarasi, g’arbda Ustyurt platosini o’z ichiga olib, Orol dengizi orqali Balxash ko’ligacha borpdi. O’zbekiston respublikasi yer maydonining deyarli 70%i cho’l zonasida joylashgan bo’lib, Qizilqum, Ustyurt, Malikcho’l, Shyerobod, Qarshi cho’llari va boshqa tyerritoriyalarni o’z ichiga oladi. Cho’l zonasining maydoni 130 mln. ga Cho’l zonasining zonal tuproqlarlari: sur-qo’ng’ir, tusli tuproqlar, taqir va taqirli tuproqlardan iborat bo’lib,qumli cho’l tuproqlari, shamol keltirib yotqizgan qumlar (40%i) va sho’rhoklar (13% ga yaqin) ham keng tarqalgan. Shuningdek, cho’l zonasida sho’rtoblar, daryo sohillari va deltalarida o’tloq,o’tloq-botqoq va sho’rlangan gidromorf tuproqlar ham ancha maydonni tashkil etadi.

Sur-qo’ng’ir tusli cho’l tuproqlar.Кelib chiqishi. Sur qo’ng’ir tusli tuproqlar uzoq yillar davomida alohida tipga ajratilmasdan, bo’z tuproqlar bilan birga qarab kelindi. Sur qo’ng’ir tusli tuproqlarning tuzilishi va xossalari o’ta quruq cho’llarning ksyerofit-efemyerni o’simliklarni ta’sirida kechadigan tuproq paydo bo’lish jarayonlarining o’ziga xos xususiyatlari bilan belgilanadi. Кlassifikasiyasi. Sur-qo’ng’ir tusli tuproqlar ikki tipchaga: karbonatli tipik sur-qo’ng’ir tusli va oz karbonatli sur qo’ng’ir tusli tuproqlarga bo’linadi. Mexanik va minyerologik tarkibi. Sur-qo’ng’ir tusli tuproqlar turli tarkibli ona jinslarga shakllanganligi sababli,ularning mexanik tarkibi ham har xil bo’lib,tuproq qumloq va engil qumoq xillari tarqalgan. Sur-qo’ng’ir tuli tuproqlar O’rta Osiyoda keng tarqalgan bo’lib, 40,5mln gektarga yaqin. Ammo sug’orib dehqonchilik qilinadigan maydonlar juda kam-112.3 ming gektar (tuproqlar maydoniga nisbatan 0,28% ni tashkil etadi). Taqirlarning asosiy belgilari.Taqirlar profili o’ziga xos tuzilishiga ega bo’lib, yuzasining qalinligi 1-5 sm bo’lgan qattiq zich yorikli qatqoloqdan iborat.quruq holda u yirik-kovakli, juda mustahkam qovushmali va namlanganda qumli ko’pchib,deyarli suvni o’tkazmaydigan bo’lib qoladi. Taqirlarning kelib chiqishi haqida turlicha fikrlar mavjud. Geologlar taqirlar qadimgi va hozirgi zamon suv oqimlardan nozik zarrachalarning yotqizilishi natijasida hosil bo’ladi deb tushuntiradi .Ayrim geolog va geomorfologlar fikricha taqirlar qadimgi va hozirgi zamon qurigan yo’llarining ostki qismidir .Taqirlar asosan og’ir mexanik tarkibli gilli soz tuproqlar jumlasiga kiradi. Taqirlarning fizik, fizik-mexanik va agrokimyoviy xossalarining nihoyatda yomon bo’lishiga qaramasdan ularni o’zlashtirib dehqonchilik maqsadlarida foydalanish mumkin. Taqirlar unumdorligini oshirilishining samarali usullardan yerga go’ng turli kompostlar solib o’g’itlash shuningdek turli o’tlar ekish muhim ahamiyatga ega. Organik o’g’itlar yerni ozuqa elementlariga boyitish bilan birga tuproqning biologik aktivligini oshiradi, strukturasini va fizik xossalarini yaxshilaydi. Taqirli tuproqlardan qishloq xo’jaligida foydalanish. Taqir va taqirli tuproqlarning umumiy maydoni 16,58 mln gektar bo’lib, qishloq xo’jaligida shundan 12,77%i foydalaniladi. Jumladan xaydaladigan yerlar 778,5 ming gektar. O’zbekiston taqir va taqirli tuproqlar maydoni 1,8 mln ga (jumladan taqirli tuproqlar maydoni 1,67 mln ga) ni tashkil etadi. qumli,cho’l tuproqlari O’rta Osiyoda jumladan Qora-qum, Qizilqumda,Qarshi cho’llarida, Mirzacho’l, Shyerobod vodiysi, Buxoro voxasi, Farg’ona vodiysi, G’arbiy Кopetdog’ tog’oldi tekisliklarida va boshqa maydonlarda keng tarqalgan. Кlassifikatsiyasi. qumli cho’l tuproqlari tarkibidagi qumlarning minyeralogik va kimyoviy tarkibiga ko’ra avlodlarga bo’linadi.