Chizmachilik

Konus tishli ilashmalar (GOST 12289-76). Vallarning o‘qlari biror burchak 
ostida kesishsa, aylanma harakatsimon tishli g‘ildiraklar vositasida uzatiladi (8.11-

---

194 
 
shakl).  Vallarning  o‘qlari  orasidagi  burchaklar  90

  bo‘lsa,  ortogonal,  to‘g‘ri 
bo‘lmasa 
ortogonal 
bo‘lmagan 
(ortogonalmas) 
uzatmalar 
deyiladi. 
Mashinasozlikda eng ko‘p tarqalgan uzatma ortogonal ilashma hisoblanadi. 
 
                                                     8.11-shakl 
 Konussimon  tishli  g‘ildiraklar  umumiy  O  uchga,  AO  va  OB  yasovchilari 
bo‘lgan  kesik  konusdan  iborat  bo‘lib  (8.11-shakl),  AB  -  boshlang‘ich  aylana 
diametri hisoblanadi. Bu yerda AOB boshlang‘ich konus deyiladi. G‘ildirak tishlari 
konus  uchiga  yaqinlashib  borgan  sari  u  kichiklashib  boradi,  shunda  modul  ham 
tishning butun uzunligi bo‘yicha o‘zgarib boradi. 
Konussimon  tishli  g‘ildirak  (8.12-shakl)  o‘lchamlari  konusning  katta 
asosidagi  boshlang‘ich  aylanasi  diametri  bo‘yicha  aniqlanadi.  Buning  uchun  m 
moduli  va  z  tishlarning  soniga  ko‘paytiriladi,  ya’ni  m

z.  Boshqa  parametrlari 
qadami  P=m

,  boshlang‘ich  konus  yasovchisining  o‘qiga  nisbatan  og‘ish 
burchagi:  shestrnyada 
2
1
1
z
z
tg


,  g‘ildirakda 
1
2
2
z
z
tg


,  boshlang‘ich  konus 
yasovchisiga  nisbatan  perpendikular  qilib  orqa  tomonidagi  qo‘shimcha  konus 




2
180

, tishning balanligi h=2,5m, tish oyog‘ining balandligi h
f
=1,25m, tish 
kallagining  balandligi  h
a
=m,  boshlang‘ich  (tashqi)  konus  yasovchisining  uzunligi 
2
2
1
1
e
2sin
d
2sin
d
R




,  tishning  ishchi  uzunligi  b=(6…8)m,  gardishning  qalinligi: 
shesternyada  e
1
=(0,8…2)m,  g‘idirakda  e
2
=(1,5…2,5)m,  tish  tomondan  diskgacha 
bo‘lgan  masofa  M=(2…3)m,  diskning  qalinligi  k=2m,  gupchakning  uzunligi 
L
gup
=d
v
,  gupchaning  diametri  d
gup
=(1,6…2)d
v 
,  gupchakning  chiqiqi  n=0,1d
v
,  val 
teshigi d
v
=0,2d
a
. 

---

195 
 
Konus 
tishli 
g‘ildirakni 
chizish 
uchun 
barcha 
parametrlari 
aniqlab 
olingandan 
keyin, 
konusning  boshlangich 
aylana  diametrining  A 
va  B  nuqtalarida  R
e
 
radius 
bilan 
yoylar 
chizilib,  konus  uchi  O 
nuqta  aniqlanadi.  AO 
va  OB  lar  ingichka 
shtrix-punktir  chiziq  bilan  tutashtiriladi,  shunda  boshlang‘ich  konus  yasovchilari 
chizilgan bo‘ladi.  A  va  B  nuqtalardan  OA  va  OB  larga perpendikular  chizib,  orqa 
tomondagi qo‘shimcha konus yasaladi va bu konus yasovchilari davomiga h
a
 tish 
kallagi  va  h
f
    oyog‘ilar  o‘lchab  qo‘yilib  O  bilan  tutashtiriladi.  Shunda  tishlarning 
yo‘nalishi hosil bo‘ladi. Tishlarning ishchi uzunligi b bilan chegaralanadi. Qolgan 
yasashlar aniqlangan parametrlar bo‘yicha amalga oshiriladi (8.11-shakl, a).  
Konussimon  tishli  ilashmalarni  chizishda  m  moduli,  tishlar  soni  z
1
  va  z
2
 
ma’lum  bo‘lsa,  A  nuqtadan  o‘zaro  perpendikular  chiziqlarga  shesternya  va 
g‘ildirakning  boshlang‘ich  konus  aylanasi  diametrini  o‘lchab  qo‘yish  bilan 
boshlanadi. Boshlang‘ich konus o‘qlari o‘zaro kesishib, konus uchlarining o‘zaro 
kesishish nuqtasi O hosil bo‘ladi. 
A, B, C nuqtalardan OA, OB, OC chiziqlarga perpendikular chiziqlar chizilsa, 
tashqi konuslar O
1
, O
2
 uchlari bilan yasaladi. 
A nuqtadan AO
1
, AO
2
 ga h
a
, h
f
  lar o‘lchab qo‘yib konuslar uchi O nuqta bilan 
tutashtiriladi.  Keyin  tishning  ishchi  ilshmasi  uzunligi  b  aniqlab  o‘lchab  qo‘yiladi. 
Qolgan  barcha  yasashlar  yakka  tishli  g‘ildirakni  chizish  kabi  amalga  oshiriladi 
(8.12-shaklga qarang).  
 
8.12-shakl 

---

196 
 
Konussimon  tishli  g‘ildirakning  tishlari  ham  silindrik  tishli  g‘ildiraklardagi 
kabi to‘g‘ri, qiyshiq, spiralsimon va shevronli bo‘ladi. Bu tishlarning turi chizmada 
tegishlicha uchta ingichka chiziq bilan ko‘rsatiladi (8.13-shakl). 
            
 
8.13-shakl                                            8.14-shakl 
8.14-shakl  konus  o‘qlari  ixtiyoriy  burchak  ostida  kesishadigan  ilashmaning, 
8.15-shaklda  tekis  konus  ilashmalarining  konstruktiv  tasviri  berilgan.  Bu 
chizmalarda  o‘qi  proyeksiyalar  tekisligiga  nisbatan  ixtiyoriy  joylashgan  ikkinchi 
tishli g‘ildirakning ustidan yoki yonidan ko‘rinishi shartli tasvirlangan. 
 
8.15-shakl                                         8.16-shakl 
Konus  gipoidli  ilashmalarda  konuslarning  uchlari  o‘zaro  kesishmaydi,  lekin 
o‘qlari o‘zaro 90

  burchak ostida  ayqash bo‘ladi. Tishlari qiyshiq va  egri chiziqli 
bo‘lishi mumkin (7.16-shakl).