Chizmachilik

Ichki ilashmalar. Konstruktiv nuqtai 
nazardan 
tashqi 
ilashmali 
tishli 
uzatmalarni  ishlatishning  iloji  bo‘lmagan 
holda,  ular  ichki  tishli  ilashma  bilan 
almashtiriladi. 
7.6-shaklda 
tishlari 
g‘ildirak ichida  joylashgan  silindrik  tishli 
g‘ildirakning  shartli  tasviri  ko‘rsatilgan. 
Bunday  g‘ildiraklarda  tishning  qalinligi 
va o‘yiqlarining kengligi tashqi ilashma tishli g‘ildiraklarnikiga o‘xshash bo‘ladi. 
Ichki tishli ilashmalar g‘ildiragi yetaklanuvchi hisoblanadi. 
Silindrik  tishli  ilashma  tasviri.  Tishli  ilashmalarda  boshlang‘ich  aylanalar 
o‘zaro  urinma  qilib  chiziladi.  Bu  yerda  boshlang‘ich  aylanalarning  biri  d
1
, 
ikkinchisi d
2
 deb belgilanadi (8.7-shakl).  
Masalan,  moduli  m=5,  tishlarning  soni  z
1
=12,  z
2
=20  berilgan  silindirik  tishli 
uzatma chizmasi quyidagicha chiziladi: 
1. Ikkala  g‘ildiraklar  orasidagi  masofa  O
1
O
2 
=a
W
=(d
1
+d
2
)  :2=(60+100):2=80 
aniqlab olinadi.  
2. Boshlang‘ich aylana (d
1
, d
2
) lar bir-biriga urintirib chiziladi (8.7-shakl, a). 
3.  Tashqi  (chiqiqlar)  d
t
  va  ichki  (o‘yiqlar)  d
i
  aylanalar  diametrlarining 
radiuslariga mos holda h
a
 va h
f
 larni qo‘shib chiziladi (8.7-shakl, b). 
4.  Qolgan  konstruktiv  yasashlarni  jadvalda  keltirilgan  tenglamalar  orqali 
barcha parametrlari aniqlanib chiziladi (8.7-shakl, c). 
8.7-shakl 
 
8.6-shakl 

---

192 
 
Bir  g‘ildirakning  tashqi  aylanasi  bilan  ikkinchi  g‘ildirakning  ichki  aylanasi 
orasida  radial  tirqish  hosil  bo‘ladi.  Qirqimda  tishlar  qirqilmagandek  tasvirlanadi. 
Standartga muofiq yetaklovchi g‘ildirakning tishi yetaklanuvchi g‘ildirakning tishi 
oldida tasvirlanadi. Shunga ko‘ra yetaklanuvchi g‘ildirak tishining tashqi aylanasi 
qismi  shitrix  chiziqda  tasvirlanadi.  G‘ildiraklarning  torets,  ya’ni  chapdan 
ko‘rinishida  tashqi  aylanalar  o‘zaro  kesishish  joyida  ham  asosiy  tutash  chiziqda 
tasvirlanadi.  Tashqi  va  ichki  aylanalar  orasidagi  tirqish  bir  xil  0,25

m  ga  teng 
bo‘ladi. Tishli g‘ildirak ilashmalari chizmasida tishlarning yo‘nalishi ilashmadagi 
bitta g‘ildirakda, ko‘pincha, shesternyada ko‘rsatiladi (8.8-shakl, a, b, c).  
8.8-shakl 
Ichki ilashmada (8.9-shakl) katta tishli g‘ildirak ichida joylashgan kichik tishli 
g‘ildirak  tishlari  silindirik  tishli  g‘ildirak  tishlariga  o‘xshagan  bo‘ladi.  Katta 
g‘idirak o‘yiqlari ichki g‘ildirak tishlarining profiliga mos bo‘ladi. Tashqi va ichki 
ilashmalarda  silindirik  tishli  ilashmalar  bir  xil  ishni  bajaradi  va  ular  bir  xil 
parametrlarda chiziladi. Bu yerda ichki kichik g‘ildirak yetaklovchi hisoblanadi. 
Evolventa  profilli  tishning  bir  qancha  afzalliklari  bilan  bir  qatorda 
kamchiliklari ham mavjud. Qavariq profil bilan u tutashayotgan tishlarning urinish 
zonasida  egrilik  radiusi  katta  bo‘lmaydi.  Tishlar  ishlagan  vaqtda  urinish  zonasida 
davriy  ravishda  ezuvchi  kuchlanish  hosil  bo‘ladi.  Qayta-qayta  takrorlanish 
natijasida ezuvchi kuchlanish tishlar yon sirtining uvalanib ketishiga sabab bo‘ladi, 
ya’ni  charchash  holatini  paydo  qiladi.  Bunday  holat  kelib  chiqmasligi  uchun 
urinish  zonasidagi  kuchlanishni  kamaytirish  lozim  bo‘ladi.  Bu  masalani 

---

193 
 
M.L.Novikov  hal  qiladi  va  u  Novikov  ilashishi  deb  ataladi.  Bu  ilashish  asosida 
ishlangan  shesternyali  uzatmalar  evolventa  profilli  uzatmalarga  nisbatan  kuch 
(nagruzka)ni 2-3 marta ko‘p qabul qiladi. Urinish evolventasimon chiziqli tishlarni 
M.L.Novikov nuqtaviy kontakt bo‘yicha kuchni tishlar sirtiga tarqatib yuboruvchi 
ilashmaga  almashtirdi.  Tishlar  profili  aylanaga  yaqin  egri  chiziq  bo‘lib, 
yetaklovchi  g‘ildiraklarda  tishi  qavariq,  yetaklanuvchisida  botiq  bo‘ladi  (8.10-
shakl).  Bunda bir tishning boshqa bir tishga tegib turgan yuzasi ko‘payadi, demak, 
tishlarda kuchlanish kamayadi. Novikov sistemasidagi g‘ildiraklar qiyshiq tishli va 
tishlari vint shaklida bo‘lib, bu hol ravon ishlashga yordam beradi. 
       
 
8.9-shakl                                              8.10-shakl 
Normal kesimli doiradan iborat qiyshiq kesilgan vintsimon val (tish shunday 
shaklga  ega)  g‘ildirakning  torets  sirtiga  chiqqanda  egri  chiziqlari  hosil  bo‘ladi. 
Novikov  tishli  ilashmani  chizishda  barcha  parametrlari  modul  m  va  tishlar  soni  z 
ga  muvofiq  aniqlanadi.  Boshlang‘ich  aylana  diametri:  shesternyada  d
n1
=mz
1
, 
g‘ildirakda  d
n2
=mz
2
,  tashqi  aylana  diametri:  shesternyada  d
tn1
=d
n1
+2,3m, 
g‘ildirakda d
tn2
=d
n2
, ichki aylana diametri: shesternyada d
in1
=d
n1
=0,7m, g‘ildirakda 
d
in2
=d
n2
-26m,  o‘qlari  orasidagi  masofa 
2
d
d
a
n1
n2
w


,  g‘ildirakning  eni 
b=(0,2…0,4)a
w
, tishlar soni z
1
=(10…60)cosβ ga muvofiq topiladi.