Chirchiq davlat pedagokika instituti

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

17 
II BOB. II BOB. BOSHLANG’ICH SINFLARDA SIFATNING MA’NOVIY 
GURUHLARIGA BO’LIB O’RGATISHGA DOIR M’ALUMOTLAR 
2.1.
 
Boshlang’ich sinflarda sifatning ma’noviy guruhlarini o’rgatishda 
zamonaviy pedagokik texnologiyalardan hamda turli xil metodlardan 
foydalanish 
Xarakter-xususiyat, xossa bildiruvchi sifatlar
. Bunday sifatlar, ayniqsa 
inson 
xarakter-xususiyatini 
ifodalab kelgan so’zlar tilda juda ko’p 
qo’llanadi: 
yaxshi, badjahl, yoqimtoy, muloyim, ziyrak, mahmadona, dilkash 
va h.k 
Bulardan bir turkumi inson, predmet va hayvonlarning xarak-ter-xususiyatini 
ifodalashda umumiy qo’llanadi, bir turkumi qsa faqat inson xarakteri yoki predmet 
xossasini ifodalashga xos bo’lib qolgan, Xarakter-xususiyatlar, xossalar ijobiy va 
salbiy bo’lishi mumkin. Shunga ko’ra, bunday sifatlar ijobiy va salbiy mazmun-ga 
ega. Bulardan tashqari, ijobiy ham, salbiy ham bo’lmagan (loqayd mazmunli) 
sifatlar mavjud. 
1.Insonning xarakter-xususiyatiga xos: a) ijobiy sifatlar: 
muloyim, odobli, 
chapdast, chaqqon, abjir, ziyrak, mo’min, sodiq, yuvosh, mohir, pok, sipo, o’ktam, 
(kamtarin), asl, quvnoq; ozoda, sof, yaxshi, dadil, xushmuomala, rostgo’y, 
mehribon, 
va b.; 
b) kishiga xos salbiy xarakter-xususiyatlarni bildiruvchi sifatlar ko’pincha 
ijobiy xarakter-xususiyatlarni bildiruvchn sifatlarga antonim sifatida qo’llanadi, 
ya’ni bu gruppa sifatlar kishilarning yoqimsiz, yaramas xususiyatlarini ifoda 
etadi: 
zolim, nokas, toshbag’ir, shafqatsiz, quv, ayyor. muttaham, rasvo, ablah, 
dog’uli, uquvsiz, g’ayir, tannoz, tamanno, takabbur, qabih, munofiq, olchoq., zukko, 
qo’rs, to’ng, mug’ombir. injiq, o’jar, lavang, o’noq, ishyoqmas, sulloh, galamis, 
xudbin, g’alcha, ikkshozla-michi 
va b.
Kishilarga xos ijobiy yoki salbiy xususiyatlar uning gap-so’zini, o’y-niyatini, 
yoki tana a’zolarndan birini sifatlash orqali ham beriladi; Bunday sifatlar kishi bilan 
bog’langan holda yoki o’zi alohida bo’lishi mumkin: 
Ularning pok, nozik hislarini 
oyoq, osti qilgansiz 
(A. Muxtor). .. 
qalbining ezgu hislarini bir-ikkp qisqa so’zlar 

---

18 
bilan aytib qo’yar edi 
(Oybek). 
Uning so’zlari bololarcha sodda, samimiy, lekin 
aniq va ravshan edi 
(Oybek). U 
ezgu tilakli, sof ko’ngil kishi. Jamila soddadil 
ayol. 
U 
sodda so’zlari, yurak otasha, oqilona boqishlari bilan, ...mehnatkashlar 
sinfiyai kurashga chaqiradi 
(Oyb ek). 
Qaeqdandir quvnoq kulgi eshitildi (A
. M u x 
t o r). 
...Qizning sofdilligi.. menda yashirinib yotgan eng pok tuyg’ularni yuzaga 
chiqargan edi 
(P. Qodirov). 
Ya x sh i gap bilan ilon inidan chiqadi deganlari rost 
ekan 
(«Mushtum»). 
Qo’li ochiq odam, ochiq ko’ngil kishi, tili shirin ayol, ko’ngli 
to’g’ri odam, qo’li egri, tili achchiq, nafsi buzuq 
kabilar ham xuddi shunday. 
Kishi xarakter-xususiyatini berishda yuqorida zikr etilgan sifatlardan tashqari 
boshqa turkumdagi (holat, shakl, maza-ta’m, rang-tus bildiruvchi) sifatlardan ham 
foydalanadi. Bunday sifatlovchilar orqali ham kishilarga xos turli xarakter- 
xususiyatlar ochiladi: 
Bir qaradi, ko’zi yomon o’tkir ekan., jonim chiqib 
ketayoedi 
(«O’zbek xalq dostonlari»). U 
sarbast, ziyrak, harakatlari dadil, so’zlari 
o’tkir, o’rtoqlari orasida onaboshi kiz 
(Oybek); v) kishi xarakter-xususiyatiga 
oid yana shunday sifatlar borki, ularning ma’nosidan ijobiylik yoki salbiylik yaqqol 
bo’rtib turmaydi. Nutq momentiga qarab ular har ikkala chegara-siga ham o’tib 
olishi mumkin. Masalan: 
dovdir, loqayd, sho’x, mahmadona, sinchkov, mag’rur, 
indamas, o’jar, shaddod, to’pori, o’tkir va b.: Gulchehra sal engiltak va 
sho’x bo’lsada o’zi j uda 
... 
m e h r- oqibatl i qiz 
(O. Yoqubov). 
2.Predmet (narsa, hayvon, jonivor), holat, hodisa va shu kabilarning xarakter- 
xususiyatini ifodalash uchun qo’llanuvchi sifatlar: 
xonaki, dolzarb, dabdabali, 
tashvishli, asov, chopong’ich, sun’iy, tabiiy, tekin, qimmat, arzon 
kabi. 
3.Kishi va predmet xususiyatlari uchun birdek qo’llanaveradigan sifatlar: 
ajoyib, yaxshi, yomon, zo’r, chidamli 
va b. Ba’zi sifatlar esa, yo kishi, yoki predmet 
belgisi uchun ko’chganma’noda qo’llanishi mumkin: 
engil, og’ir, dag’al, dardisar, 

---

19 
bachkana, rasvo, qaysar, xira, uchar 
va b. Holat bildiruvchi sifatlar. Predmet, 
hodisaga, inson va hayvonga xos holat yoki vaziyat turli sifatlar orqali ifodalanishi 
mumkin: 
1.tabiiy holat belgilari, a) ijobiy ma’noda: 
go’zal, ko’hlik, chiroyli, suluv, latif, 
qomatdor 
va b.; b) nuqsoniy belgilar: 
cho’loq, mayib, maymoq, bukir, cho’tir, 
soqov, xunuk, g’ilay, kar, pes, ko’r, qiyshiq 
va b. 
Qayd etilgan sifatlarning ayrimlari hayvon va predmetlarning belgisi uchun 
ham qo’llanaverishi mumkin: O’sha 
mayib turna cholning qo’lida shifo topib yana 
o’z karvoniga qo’shilganini bilarmikin 
(Said 
Ahmad). 
Juda 
xunuk 
ish 
bo’pti 
(«Mushtum»). 
2.Jismoniy yoki fizik holatlarni ifodalovchi sifatlar: 
bardam, baquvvat, tetik, 
yosh, keksa, qari, ojiz, zaif 
va b. Bunday sifatlar predmet belgilari uchun ham 
qo’llana oladi: 
Oqsoqol hovliga, keksa tut shoxlari engashib turgan tunuka tomga 
suqlanib birma-bir qarab chiqdi. 
(Said Ahmad). 
Nayda chalingan ojiz navo esa, .. 
bir cho’pon boladay chinqirib nola qilar edi 
!(A.uxtor). 
3.Ruxi holatni ifodalovchi sifatlar: 
xursand, xafa,jinni, sog’, sergak, xushyor, 
g’azabnok,darg’azab tajang, kindor, ma’yus, g’amgin, alamdiyda, alamzada 
va b. 
4.Kishining hayotiy holatini, axvolini ifodalovchi sifatlar: 
boy, badavlat, 
kambag’al, kashshoq, yo’qsil, gado, etim. mushfiq, bechora, musofir 
va b. 
5.Predmetning xarorat belgisini ifodalovchi sifatlar: 
issiq. so Buq, iliq, salqin, 
ilmiliq, (iliq-miliq) 
kabi. 
b) Tozalik, ifloslik holatlarini ifodalovchi sifatlar: 
toza, ozoda, sof, musaffo, 
saxtiyon, kir, isqird, irkit 
va b. 
6.Predmetning eskilik, yangilik holatlarini ifodalovchi sifatlar: 
yangi, eski, 
churuk, uvada, juldur 
va b. 

---

20 
7.Predmetning pishgan yoki xomlik holatlarini ifodalovchi sifatlar: 
xom, 
g’o’r, dumbo’l, pishgan, pishiq 
kabi. 
8.Predmetning ho’l-quruklik holatini ifodalovchi sifatlar: 
ho’l, nam, namxush, 
namtob, quruq, qoq, qoquruq, shilta, shalabbo 
va b. 
9.Tinch va notinch holatlarni ifodalovchi sifatlar: 
tinch, jim, jim-jit, sokin, 
osuda, osoyishta, notinch, betinch, bezovta 
va b. 
Shuningdek, 
silliq, g’adir-budir, g’ijim, tekis, siyrak, zich, qalin, yupqa, 
omonat, puxta, g’uj, sho Bul, tanho, gavjum, ochiq, berk 
kabi sifatlar ham turli 
holatlarni ifodalab keladi. Yuqorida keltirilgan holat bildiruvchi sifatlarning 
deyarlihammasi darajalanadi, forma o’zgartuvchi affikslarni qabul qiladi va 
ko’pchiligi ko’chgan ma’nolarda qo’llanadi.Dars jarayonida bollarni ikki guruhga 
bo’ib o’yin bajariladi va qaysi guruh go’lib bo’lsa o’sha guruh rag’batlantiriladi.