Chirchiq davlat pedagogika instituti

O‘rta asosli magmatik jinslar.

Intruziv fatsiyasi: sienit, nefelinli sienit, diorit, sienit-porfir, diorit porfir.

Effuziv fatsiyasi: traxit, andezit, traxit-porfirlardan tashkil topgan.

Asosli magmatik jinslar.

Intruziv fatsiyasi: gabbro, labradorit.

Effuziv fatsiyasi: bazalt, diabaz kiradi.

Ultra asosli jinslar.

Intruziv fatsiyasi: dunit, peridorit, piroksenit.

Effuziv fatsiyasi: pikrit, pikritli porfirit.

Intruziv magmatik jinslar fatsiyasining tanalari chuqurlikda joylashgan bo‘ladi. Abissal fatsiyasi esa Yer po‘stining juda chuqur qismida, magmadan ajralib chiqan tananing sekin-asta sovib qotishidan paydo bo‘lib kristallanadi.

Bunday jinslarning donalari odatda yirik-yirik ko‘rinishda ko‘zga tashlanadi, ya’ni ular to‘liq kristallangan magmatik jinslardir.

Gipabissal fatsiyasi esa magmadan ajralib chiqqan tanalari Yer po‘stida yarim chuqurlik ufqlarida(zonalarida) qotishdan hosil bo‘ladi.

Jinslarning mineral moddalari nisbatan maydroq-mayda donali ko‘rinishda namoyon bo‘ladi. Abissal va gipabissal fatsiyalarni plutonitlar deb ham ataladi.

Efuziv magmatik jinslar fatsiyasi yoki vulqonitlar, Yer po‘stining yuzasida-uning ostki qismiga yaqin ufqlarda lavaning quyilib, kam bosim va past harorat ostida zudlik bilan qotishidan hosil bo‘ladi.

Shu sababli effuziv jinslarning asosiy tarkibi ya’ni minerallar donalari juda mayda ko‘rinishda namoyonlashib amorf va shishasimon, pemzasimon massalar xolatida uchraydi.

Daykalar fatsiyasi.

Daykalarning tana tuzilishlari tik va tik xolatga yaqin ravishda joylashgan jinslarni yorib-kesib o‘tib joylashadi; katta (kamin) va mayda tomirsimon uzundan-uzun cho‘zilgan magmatik jinslardir. Dayka tanalarining qalinligi bir necha santimetrdan, to bir necha o‘n va hatto yuz metrgacha boradi, chuqurlikdagi yo‘nalish esa bir necha o‘n, yuz va ming metrlar chamasida bo‘lishi mumkin.

Metamorfik fatsiya.

Metamorfik fatsiyaga tegishli tog‘ jinslari ikkilamchi yoki butunlay o‘zgarib ketgan jinslardir.

Ular birlamchi cho‘kindi va magmatik tog‘ jinslarining yuqori harorat, kuchli bosim hamda kimyoviy nuqtai-nazardan faollik ko‘rsata oladigan moddalarning o‘zaro ta’siri ostida yuzaga keladi. 5-rasm.

Metamorfik fatsiyaga tegishli jinslarni toshmetin jinslar deb atash maqsadga muofiqdir. Murakkablashgan fizikaviy va kimyoviy jarayonlarning tog‘ jinslariga ko‘rsatgan ta’siri shu darajaga yetadiki, hatto metamorfizmga uchragan jinslarning tashqi va ichki ko‘rinishlari (struktura va teksturalari) mineralogik va kimyoviy tarkiblari batamom o‘zgarib, butunlay boshqa xolatga o‘tadi. Metamorfizm fatsiyasi va uning hosilalari Yer po‘stining ostida qatlamlararo yuzaga keladi.

5-rasm. Metamorfizm jarayonining hosil bo‘lish chizmasi.

t⁰ –haroratning ta’siri; B-bosim kuchi ta’siri.

Metamorfizm geologik sharoitlarga bog‘liq bo‘lib, asosan ikki regional va kontakt metamorfizmga bo‘linadi.

Regional (katta-katta xududlarni egalagan xolatda) metamorfizm-Yer po‘stining eng chuqur qismida, kuchli bosim va yuqari harorat ta’sirida paydo bo‘ladi; u birqancha metamorfizm

Fatsiyalarini – turlarini - dinamo, termo va kimyoviy metamorfizmlarni o‘z ichiga oladi.

Kontakt metamorfizmi nisbatan kichik joylarda, ikki xil jinslarning o‘zaro tutashgan chegaralarida, magmatik jinslar tanalarining yonginasida amalga oshadi.

Bu jarayon keng maydonlarni o‘z ichiga ololmaydi, chunki magma hosilalari (tanalari) tez sovib qolishi mumkin.

Metamorfizm jarayonlari vaqtida ta’sir qiluvchi harorat, magma va magma maxsulotlarining Yer po‘sti ichida yuqori tomon ko‘tarilishi, ayrim mineral hosil qiluvchi moddalarning radioaktiv parchalanishi, tektonik deformatsiyalar, Yerning chuqur qatlamlarida sodir bo‘ladigan kimyoviy reaksiyalar natijasida hosil bo‘ladi.

Yuqori bosim kuchlari esa, Yer po‘stining yuqori qatlamlarida joylashib olgan tog‘ jinslarining og‘irlik kuchi ta’siri (5-rasmga qarang) natijasida hosil bo‘ladi.

Magmatik intruziv tanalarining yuqori harorati issiqlik ta’siri, jinslar yoki mineral moddalarning qakday xillaridan qat’iy nazar, ularni qaytadan kristallanishiga majbur etadi: bir jins yoki mineral o‘rnida ( bu jarayon moddalarning harakatisiz yuz beradi) boshqa yangi jins yoki mineral yuzaga keladi.

Metamorfizm fatsiyasi vaqtida mineral moddalarning kimyoviy tarkibi sezilarli darajada ham o‘zgarmasligi mumkin.

5-ramda ko‘rsatilganidek, magmatik jins-granitning issiqligi va taxminan 10-15 km. Qalinlikdagi tog‘ jinsi qatlamlarining bosim kuchi ta’siri ostida oddiy sochma qumlar-qumtoshlarga, qumtoshlar slaneslarga, slaneslar esa kvarsitlarga aylanib ketadi.

Loysimon gil qatlamlari-gilmoyaga-fillitga-gilli slaneslarga-sneysga aylanadi.

Shu gneysga agar granit jinsi kelib aralashsa granit-gneys yoki migmatitlar deb ataladigan yangi duragay jinslar vujudga keladi.

Cho‘kindi ohaktoshli il (loyqa)-g‘ovakli ohaktoshlar-jipslashgan massiv ohaktosh, kristalli ohaktosh marmar, agar magma maxsulotlari aralashsa ohaktoshli-silikat metin jinslar vujudga keladi.

Juda qadimiy granit jinslar (arxey, proterozoy va ayrim quyi paleozoy granitlari)ning ko‘pchiligi hozirgi vaqtda granit-gneyslarga yoki bo‘lmasa gneyslarga aylanib ketgan.

Tog‘ jinslarining bir xolatdan (fatsiyadan) ikkinchi boshqa o‘tish jarayoni bir necha million va xatto mlrd. yillar yoki bir qancha geologik davrlar, eralar davomida ro‘y beradi. Metamorfizm fatsiyasini agar minerallar misolida ko‘radigan bo‘lsa, limonit (temirning zangi va temirning boshqa gidrooksidalari) metamorfizm jarayoni vaqtida gematitga va eng so‘nggi jarayonda magnetitga aylanadi:

1. Fe₂O₃• nH₂O-----Fe₂O₃------ FeFe₂O₄

Limonit gematit magnetit

2. Kremniyli massa misolida:

Si O₂•nH₂O--------Si O₂

opal kvars

agar metamorfizm jarayoni tez harakatchan magma komponentlari(H₂O, CO, CO₂,SO₄,H₂S, HCO₃, SiO₂, Cl, Ca, Mg va x.k. kation va anion metall birikmalar) ishtirokisiz yuz bersa, metamorfizmga uchrayotgan tog‘ jinslari tarkibida hech qanday kimyoviy o‘zgarishlar bo‘lmaydi. Masalan, qumtoshlar-kvarsitga. Ohaktoshlar-marmartoshga aylanganligi bilan ularning kimyoviy tarkiblari o‘sha birlamchi xolida qolaveradi.

Metamorfik fatsiyaga tegishli tog‘ jinslarining asosiy qismini kvars, slyudalar, amfibol, dala shpatlari guruxiga kiruvchi minerallar, liroksen, kalsit kabi minerallar egallagan bo‘ladi.

Granat, talk, andaluzit, vollastonit, disten (kianit), epidot, tremolit, topaz, korund (yoqut, sapfir), xlorit, serpentin (zmeevik, asbest). Turmalin kabi minerallar metin jinslar tarkibida uchrasa, bular metamorfizm fatsiyasi darakchilari hisoblanadi.

Shu qayd etilgan minerallarning tuzilishi-shakllari izomorf xolida uchraydi.

Metamorfik fatsiyaga ta’luqli jinslarning tashqi ko‘rinishida yo‘l-yo‘l taramlar, kataklastik (singan, maydalangan, darz ketgan), ezilgan-g‘ijimlangan va burmalanish belgilari yaqqol ko‘zga tashlanadi.

Metamorfik fatsiyaga kiruvchi tog‘ jinslarining ko‘pchiligi o‘z-o‘zidan qazilma boyliklar siqatida foydalaniladi. Masalan, marmar, gneys, kristallangan slaneslar, magmatitlar qurilish ishlarida imoratlarga jilov berish ishlarida foydalaniladi. Marmar, kvarsit va oniksli jinslarning sifatli turlari qimmatbaxo xom-ashyo hisoblanadi va badiiy xamda xaykaltaroshlik ishlarida foydalanish juda ko‘l keladi.

Kontinental fatsiya.

Kontinental fatsiyalarni taxlil qilishdan asosiy maqsal qadimiy kontinental sharoitlarni tiklashdan iboratdir. Boshqacha ibora bilan tushuntirilsa, qadimiy geologik davrdagi materiklar (qit’alar) xududlarni tiklashdan iborat. Kontinental yotqiziqlar ya’ni fatsiyalar oqava suvlar, muzliklar, ko‘llar, botqoqliklar, shamol (eol yotqiziqlari, sel va boshqa omillar) olib kelgan-yotqizgan jins yotqiziqlarining umumiy nomi tushuniladi.

Kontinental fatsiya yotqiziqlari dengiz fatsiyasi yotqiziqlaridan keskin farq qiladi. Bu yotqiziqlar jinslarning xilma-xilligi, yotqiziqlarning qalinligi unchalik qalinmasligi-yupqaligi keng xududlarni egallamaganligi va nixoyat tarkibi turlicha bo‘lishligi bilan ajralib turadi.

Kontinental yoki quruqlik fatsiyasi yotqiziqlarining paydo bo‘lishiga asosiy omillardan xududning iqlim sharoiti va quruqlik sathining relefi muhim axamiyatga ega.

Iqlim sharoiti omiliga to‘xtaladigan bo‘lsak, asosan 3ta mintaqa yotqiziqlaridan tashkil topgan bo‘ladi:

1. Qutb ya’ni nival iqlim sharoitida yuzaga kelgan yotqiziqlar.

2. Nam yoki gumid iqlim sharoitlarida yuzaga kelgan yotqiziqlar.

3. Quruq ya’ni arid iqlim sharoitida hosil bo‘lgan yotqiziqlar.

Qutb mintaqalarida muzliklarning erib ketishi va erib yumshagan yerlar, jinslar qoldiqlaridan xosil bo‘lgan yotqiziqlar yig‘indisi to‘planadi.

Bunday yotqiziqlar orasida morenalar va tillitlar asosiy o‘rinlarni egallaydilar. Shular orasida ayniqsa katta va kichik bo‘laklardan tashkil topgan xarsang toshlar, loyqa-quyqa qoldiqlar va qumoq tuproqlar (suglinkalar) keng tarkalgan bo‘ladi. Qumoq tuproqlarning rangi sariq, bo‘zrang va g‘ishtin qizg‘ish tusda bo‘ladi.

Qumoq tuproq zarralarini katta va kichikligiga qarab og‘ir, o‘rta, changsimon og‘ir, changsimon o‘rta, yengil, changsimon yengil, hamda oppoq unsimon (tillitlar to‘plami) granulometrik yotqiziqlarga ajratadilar.

Erigan muzliklar oqimi o‘rnida esa tabiiy ravishda yaxshi saralangan qayroq va shag‘al toshlar, qum aralashgan tuproq qatlamlari hosil bo‘ladi.

Nam(gumid) mintaqalarida ikki xil: mu’tadil va tropik iqlim sharoitlari bo‘ladi. Bunday mintaqalarda, ayniqsa katta xududlarni egallagan tog‘lik-suv ayirg‘ich tizmalarida elyuvit jinslar hosil bo‘ladi. Bu jinslar o‘z navbatida shu viloyatlarda nurash po‘sti deb ataladigan qatlamlarni vujudga keltiradi.

Tropik iqlim mintaqalarida ham asosan elyuviy yotqiziqlari hosil bo‘ladi. Ammo, bu elyuviy yotqiziqlarining tarkibi o‘zgacharoq bo‘lib, bular tub tog‘ jinslarining kimyoviy o‘zgarishi-nurashi tufayli hosil bo‘ladi. Tub tog‘ jinslarining kimyoviy o‘zgarishi-nurashiga asosiy sabablar: namgarchiliklarning faolligi, kun va tun soatlari vaqtida haroratning yuqori darajada bo‘lishi, is gazi va karbonat angidridning miqdori ko‘p bo‘lganligi ( bu gazlarning paydo bo‘lishiga sabab jinslar tarkibidagi organik moddalarning chirishi va parchalanishidir) o‘z ta’sir kuchini ko‘rsatadi.

Ana shu yuqorida aytilgan sabab va omillar natijasida alyumo-silikat va temir-magnezial komponentlaridan tashkil topgan minerallar kimyoviy ravishda parchalanish jarayoniga yo‘liqadi. Anashu tariqa nurash po‘sti qatlamlari orasida kaolin va kaolinit, boksit, temir va marganeq, xamda fosforit ikkilamchi, ya’ni nurash jarayonlari tufayli hosil bo‘lgan konlar yuzaga keladi.

Nurash po‘sti yotqiziqlari tarkibida temir va marganeslarning oksid-gidrooksidlar sinfiga kiruvchi minerallari ko‘p bo‘lganligi uchun bu jinslarning rangi qizil va qizg‘ish tusda bo‘ladi.

Shuni ham o‘qdirib o‘tish zarurki, agar xududning iqlim sharoiti mu’tadil-nam bo‘lib o‘tgan bo‘lsa silikat va alyumosilikatlardan iborat bo‘lgan minerallar kimyoviy parchalana olmaydilar.

Taxlil qilinayotgan mintaqalarda allyuval yotqiziqlar, ko‘l va botqoqlik maxsulotlari keng miqiyosda tarqalgan bo‘ladi.

Shu tiklanayotgan ya’ni paleogeografik taxlil qilinayotgan xududlarda ko‘l va botqoqlik maydonlari mavjud bo‘lsa, terrigen (quruqlik tarafidan keltirilgan chaqiq va qum-shag‘al toshlar) jinslar bilan bir qatorda torf qatlamlari yotqiziqlari, qo‘ng‘ir ko‘mir qatlamlari hamda sapropel qoldiqlari saqlanib qoladi. Sapropel qoldiqlarining asosiy massasi suvda qalqib hayot kechirgan mikroskopik mayda o‘simlik va hayvonot olamining cho‘kindi xamda o‘limtalarning suv ostiga cho‘kib to‘planishidan hosil bo‘lgan balchiqsimon moddalardir.

Bu organizmlar qatoriga zangori va ko‘kimtir-zangori rangli diatom suv o‘simliklari, infuzorlar, korinoyoqlilar va boshqalar kiradi.

Nisbatan yuqori taraqqiyot sharoiti yashashiga erishgan xayvonlardan-mollyuskalar, baliqlar, yuksak suv o‘simliklari ham kiradi.

Yog‘li va oksil moddalar chuchuk yoki sho‘r ta’m suv ostida va kislorod deyarli yo‘q miqdordagi sharoitda yemirilishga uchragan vaqtida ularga boshqa tarkibli mineral zarralari qo‘shilib, bitumli balchiq paydo bo‘ladi. Bu moddalarning bir qismini boshqa mayda hayvonlar turkimi ovqat tariqasida iste’mol qilinib, go‘ng sifatiga keltiradi. Sapropel ya’na quruqlikdan suv bilan oqib kelgan chirindilar bilan bakteriya va mikroplar ishtirokida ham paydo bo‘ladi. Shunday qilib, Yerning rivojlanish tarixidagi qadimiy paleogeografik. Fizik-geografik davrlarida hosil bo‘lgan sapropeldan murakkab biologik, kimyoviy, geologik va boshqa tabiiy jarayonlar ta’sirida neft, yonuvchi slaneslar, torf va qurim chiqarib yonadigan bir nav toshko‘mir konlarini yuzaga keltiradi.

Madomiki. Shu hosil bo‘lgan cho‘kindi konlar yordamida taxliliy kuzatishlar olib borilsa xududning fizik-geografik o‘tmish tarixini xatosiz tiklashga erishish mumkin.

Arid ya’ni quruq iqlim mintaqalarida namgarchilik, yog‘ingarchilik kam bo‘ladi, harorat keskin ravishda o‘zgarib turadi, shuning uchun xam bunday viloyatlarda o‘simlik dunyosi va o‘rmon daraxtlari deyarli rivojlanmagan bo‘ladi.

Bunday iqlim sharoiti xukm surayotgan mintaqalarda mexanik ya’ni fizik nurash jarayoni sodir bo‘ladi. Natijada dag‘al ko‘rinishidagi elyuviy yotqiziqlari katta-katta xarsang toshlar, yirik shag‘al toshlar, qumlar to‘plamlari hosil bo‘ladi. Allyuvial va delyuvial jins yotqizilari ham tarqalgan bo‘ladi. Bu iqlim mintaqalarining tekisliklardan iborat viloyatlarida erol jarayoni natijasida yuzaga kelgan qum qatlamlari yog‘iladi.

Bu hosil bo‘lgan qum uyumlari orvasida odatda yengil minerall zarra va donalari- slyuda, biotit va h.k. uchramaydi. Qum to‘plamlarining rangi qizg‘ish bo‘lib, qatlakmlarning ko‘rinishi to‘lqinsimon qiyshiq ravishda tuzilib to‘planadi, demak bu viloyatlarda shamollarning geologik faoliyati kuchli bo‘lganligidan dalolat beradi.

Ko‘l va botqoqlik viloyatlari o‘rnida xemogen jarayoni maxsulotlari hosil bo‘lib, ular asosan karbanatlardan (Ca CO₃, MgCo₃), sulfatlardan mirabolit (Na₂SO₄•10 H₂O), xloridlardan galit (Na Cl), silvin (KCl) nomli mineral tuzlardan iborat bo‘ladi.

Qazilma fatsiyalari.

Qazilma fatsiyalari Yer ostida va ustida joylashgan organik va noorganik moddalardan hosil bo‘lib, ular o‘ziga xos qazilma qatlamlarni yuzaga keltirib, qatlamlar orasida foydali qazilma boyliklar, hayvonot va o‘simlik olamining tosh qatgan qazilma boyliklari saqlanib qoladiki, ular o‘z navbatida shu hududning paleogeografik tarixini tiklashda katta ahamiyatga ega.

Qazilma fatsiyalar xillari ularning paydo bo‘lishi sharoiti va omillariga nisbatan 3 ta katta guruhga bo‘linadi:

1. Dengiz qazilma fatsiyalari.

2. Kontinental yoki quruqlik (materik) qazilma fatsiyalari.

3. Laguna fatsiyalari.

Organik qoldiqlar bu tog‘ jinslari ko‘milib toshqotgan hayvon qoldiqlari, jasad suyaklari, chig‘anoqlar va boshqalardir.

O‘simlik qoldiqlariga o‘simliklarning (ham suv osti o‘simliklari, ham Yer usti o‘simlik dunyosi nazarda tutiladi.)surat alomatlari, tamg‘alari va h.k. kiradi.

O‘tmish geologik davrlarda yashab o‘tgan hayvon va o‘simliklar o‘z hayot faoliyatlaridan so‘ng ularning tanalari suv ostiga cho‘kadi. Dengiz ostida tabaqa va qatlamlar paydo bo‘lish jarayoni davom etayotganligi sababli, cho‘kkan tanalar tabaqalar ichida ko‘milib qoladi.

Uzoq vaqtlar o‘tishi mobaynida suvda erigan mineral moddalar cho‘kib, bu qoldiqlarning eski tana shakllarini buzmay, ularning ichiga singadi, ya’ni minerallashadi, so‘ng ular sementlashib tosh kabi qattiq xolatga o‘tadi. Yer yuzida uzoq geologik davrlar mobaynida bo‘lib o‘tgan tik va bo‘ylama yo‘nalishida harakat qilgan tektonik harpkatlar qazilmsa fatsiyalarga o‘z ta’sir kuchini ko‘rsatgan albatta. Qazilma fatsiyalar o‘zlarining birlamchi xolatlarini batamom o‘zgartirishlari ham mumkin edi. Chunki to‘lqinsimon tik yo‘nalidagi tiktonik harakatlar natijasida qazilma qoldiqlar jinslar bilan birgalikda deformatsiyaga uchrab eziladi, bukiladi, sinadi va hatto batamom o‘zining birlamchi xolati-shakllarini yo‘qotishlari mumkin.

Qazilma fatsiyalar tarkibidagi foydali qazilma boyliklarga tektonik harakatlarning ta’siri o‘tgan bo‘lsa ham, ular deyarli o‘zgarmaydi, agar o‘zgarishlar yuz bergan bo‘lsa ham baribir birlamchi kimyoviytarkibi o‘zgarmasdan qolishi mumkin-demoqchimizki metalli yoki nometalli tarkibi saqlanib qolaveradi.

Nisbatan yosh va zamonaviy qazilma fatsiyalar ichidagi qazilmalar shakllari, birlamchi xolatlari, kimyoviy tarkiblari ilk xolatlarini saqlab qolgan. Bunga asosiy sabablardan biri to‘lqinsimon tektonik harakatlar uzoq davom etgan geologik davrlardagicha o‘xshash ketma-ket uzliksiz deformatsiyaga uchramagan. Ular faqat yaqindagina (geologik vaqt o‘lchov darajasida) va shu kunlarda sodir bo‘lib turadigan tektonik harakatlarga-demak deformatsiyalarga uchrashishi mumkin. Bunday geologik jarayonda qazilma fatsiyalar tarkibida keskin va sezilarli darajadagi o‘zgarishlar yuzaga kelmaydi.

Hozirgi-zamonaviy qazilma fatsiyalar orasida dengiz qazilma fatsiyalari yaxshi saqlanib qolgan, quruqlik qazilma fatsiyalar har tomonlama va ayniqsa antropogen o‘zgarishlarga duch kelmoqda.

Qadimiy landaftlarning paleogeografik o‘tmishini tiklash usullari.

Qadimiy landshaftlarning (hududlarning) paleogeografik o‘tmish tarixini tiklash uchun eng oson va qulay usul, bu geologik kesimlar, rasmlar asosida yeg‘ilib tuzilgan geologik ustun yasash va shu geologik ustun asosida tog‘ jinslarini fatsial taxlil qilish va fatsial ustun tuzish maqsadga muofiqdir. (6-rasmd ustunlar chizmasi keltirilgan.)

6-rasm. Qadimiy landshaftlarning paleogeografik o‘tmish tarixini geologik ustun va fatsial taxlil etish bilan tiklash.

I. geologik (A) va fatsial (B) ustunlar.

II. Boshqa hududdagi (viloyat) geologik va fatsial ustun (V) bilan taqqoslash.

I. A, B geologik kesim-ustundagi va fatsial ustundagi 1-8 raqamlarning mazmuni ushbu qo‘llanmaning 6-rasm tushuntirish yozuvida va shartli belgilar.

I-A va II-V ustunlardagi indekslarga tushuntirish:

T₁-quyi trias geologik davri.

T₂-o‘rta trias geologik davri.

U₁-quyi yura davri.

U₂-o‘rta yura davri.

K-bo‘r geologik davri.

Q_2-3-o‘rta va yuqori to‘rtlamchi davri.

Q₄-to‘rtlamchi davrning eng yosh qatlami.

B-fatsial ustuni shartli belgilari; jinslarning nomi A ustunda berilgan.

Geologik va fatsial ustunlarni tuzish usuli.

Geologik va fatsial ustunlarni tuzish uchun tog‘lik, tekislik va jarlik hamda surilma o‘pirilmalarda tabiy ravida yuzaga chiqib turgan jinslar ochiqligining surat, chizmalarini va geologik kesimlarini to‘plash kerak. Bulardan tashqari yana shaxta va burg‘ulash quruqliklaridan olingan geologik va fatsial ma’lumotlarni ham qo‘shib taxlil qilinadi va ustunlarda ko‘rsatiladi.

Biz ham shunday ishlarni bajardik va ustunlarni chizib tayyorladik. Endi 6-rasmda ko‘rsatilgan ma’lumotlar asosida litologik-paleogeografik yoki fatsial taxlil qilishga kirishamiz.

A-geologik ustunining geologo-litologik taxlili. Ustunning quyi qismidan yuqori tarafi bo‘ylab taxlil qilinadi. (1-8 raqamlar):

1. Yirik va mayda-mayin qum qatlamlari; qum donachalari tabiy ravishda yaxshi saralangan xolida to‘plangan.

2. Kesimning quyi qatlamida uncha qalin bo‘lmagan konglomerat qatlami, yuqori qismida esa qumtosh qatlami joylashgan.

3. Qattiq va zichlangan gilmoya qatlami. Uning ustida ko‘mir qatlami (koni) hosil bo‘lgan. Ko‘mir qatlamining ustki qismida tarkibida o‘simlik va chuchuk suv havzasida yashaga moslashgan hayvonot olamining toshqotgan qazilma qoldiqlarga serob bo‘lgan gilmoya qatlami. Yoshi o‘rta trias(T₂).

4. Qiyshiq ravida qatlamlangan va suv to‘lqinining izini anglatuvchi qum qatlami.

5. Zichlashgan gilmoya qatlami, tarkibida dengiz suv havzasi hayvonot olamining qoldiqlari saqlanib qolgan.

6. Dolomit jinslar qatlami; qatlamlar orasida tuz uyumlari uchraydi. 4-6 qatlamlarning yoshi yura davriga to‘g‘rikelyapti.

7. qizil tusdagi qumtoshlar qatlami. Qatlamlar ichida linzasimon shakldagi gips va tuz koni to‘plamlari uchraydi.

8. Qiyshiq ravishda qatlamlangan va to‘lqinsimon tuzilishga ega bo‘lgan qumtoshlar qatlami.

7-8 qatlamlarning geologik yoshlari bo‘r davriga to‘g‘ri kelyapti.

Geologik ustunning yonida fatsial ustun bo‘lishi (B) kerak. Fatsial ustun geologik ustunda ko‘rsatilgan har bir jins qatlamlarining paydo bo‘lish sharoitlarini aniqlab beradi.

Bundan tashqarifatsial ustunni taxlil qilish natijasida u yoki bu hududning, qolaversa katta geografik maydonlarni egallagan-landshaftlarning paleogeografik o‘tmish tarixini tiklashga yordam beradi. Masalan, muayyan bir landshaftning hududida mavjud bo‘lgan dengizlarni, ko‘l va botqoqliklarni, hududning relefini, tekislik va tog‘liklar o‘rnini, shu hudud va qanday foydali qazilma boyliklarning (konlarning) bo‘lishi mumkinligini, iqlim sharoitlarini, dengiz va laguna, ko‘l suv havzalarininng chuqurligini, suvning sho‘r yoki chuchuk ekanligini va boshqa shunga o‘xshash ko‘pdan-ko‘p paleogeografik hamda fizik-geografik ma’lumotlarni aniqlashda yordam beradi. Ana shu yuqorida bayon qilingan mulohazalarni 6-rasmdagi B ustunida oydinlashtirishga harakat qilamiz. Oydinlatirishni 1-raqamdan ya’ni quyidan yuqoriga qarab taxlil qilamiz; taxlil qilinayotgan hudud Xisor tog‘ tizmasining argun va Boysun tog‘ etaklarida joylashgan ko‘mir (Sharg‘un va Boysun) konlari va ularning atrofi misolida bo‘ladi.

1. A ustunidagi 1 raqamga tegishli jins yotqiziqlari dengiz qirg‘oqlari oldi va laguna sharoiti hududlarida hosil bo‘lganligi ma’lum bo‘ldi.

2. Ikkinchi raqamga tegili jins yotqiziqlari allyuviy fatsiyasiga tegili bo‘lib, laguna va daryo yotqiziqlari hisoblanadi.

3. Uchinchi raqamga tegishli jins yotqiziqlari botqoqlik va botqoqliklarninng pastlikda joylagan, hamda torf hosil qiluvchi o‘simliklar rivojlangan joylarda, laguna suv havzalari mavjud bo‘lgan sharoitda hosil bo‘lgan. Bunga yaqqol va rad etib bo‘lmas omil-misol qilib ko‘mir koni qatlamlarini (Shargun va Boysun ko‘mir konlari) keltirishni o‘zi kifoya. Madomiki, mezozoy geologik erasining trias davrida Xisor tog‘ tizmasining sharqiy qismi etaklarida dengiz, laguna va ularning chekkkalarida essa botqoqlik sharoitlari bo‘lib o‘tganligi oydinlashdi. O‘sha trias geologik davrida Tetis dengizining g‘arbiy hududlari-qismi Xisor baland tog‘larining sharqiy biqiniga taqalib turgan degan xulosaga keli mumkin. Mezozoy erasining paleogeografik xarita-chizmasiga e’tibor bering. Bu xarita ushbu qo‘llanmaning mezozoy erasi-VII bob ta’rifida ko‘rsatilgan. Ahamiyat bering! Yuqoridagi keltirilgan paleogeografik tarix va sharoitlar geografik landshaftlar bo‘lib o‘tganligiga taxminan 200 mln. yildan sal ko‘proq burun sodir bo‘lgan.

4. To‘rtinchi raqamga tegishli jins yotqiziqlari dengiz oldi qirg‘oqlari sharoitiga mansubdir. Qisman laguna sharoitiga ham bog‘liqdir.

5. Beshinchi raqamdagi jins yotqiziqlvarining fatsial sharoiti ham dengiz hududi havzasida hosil bo‘lgan. Chunki gilmoyalar qatlami dengizlarning geologik faoliyatlari natijasida hosil bo‘ladi.

6. Oltinchi raqamdagi jinslar ilk dengiz fatsiyasiga ta’luqli bo‘lib, keyinchalik kontinental sharoitda metamorfizm jarayoni davomida dolomitlarga aylangan.

7. Yettinchi raqamdagi jinslar laguna fatsiyasi sharoitida hosil bo‘lgan.

8. Sakkizinchi raqamga tegishli jinslar daryolarning geologik faoliyati natijasida yuzaga kelgan. Chunki qiyshiq qatlamlangan qum uyumlari. Odatda kontinental sharoitdagi daryolarning tez va to‘lqinlanib oqib turadigan jarayonida hosil bo‘ladi.

II-V ustunning o‘rni Surxondaryo viloyatining Denov va Qumqurg‘on tumanlarining hududlariga to‘g‘ri keladi. Bu tumanlarda paleogeografik, fizik-geografik va geologik sharoitlar o‘zgacharoq bo‘lganligi oydinlashyapti.

Masalan, V ustunininng quyi qismida (ostida) quyi trias (T₁) davrida avvaliga yirik qumlar keyinroq esa mayda qumlar qatlamlari hosil bo‘lgan, demak qayd qilingan tumanlardadengiz qirg‘oq oldi va laguna sharoitlari bo‘lgan, demak shu nomli fatsiya sharoitlari ham bo‘lgan. Ammo lekin, Shargun va Boysun tumanlaridagiga o‘xshash fizik-geografik va geologik sharoitlar bo‘lmagan, demak T₂ geologik davridagi fatsial sharoitlar-laguna, ko‘l va botqoqliklar hududlari bo‘lmaganligi uchun ham gilmoya va ko‘mir kon qatlamlari yo‘q. Buning o‘rnida o‘rta trias (T₂) va quyi yura (U₁) davrlarida taxminan 25-30 mln. yil davomida kontinental aroit xukm surgan.

Bu taxminga asos tariqasida quyi yura (U₁) va o‘rta yura (U₂) davrlari orasida faqat mayda va yirik shag‘al toshlar-terrigen jins yotqiziqlarini ko‘rib turibmiz.

Shu tumanlarda 25-30 mln. yil davomida quruqlik sharoiti bo‘lib o‘tganligi haqiqatga to‘g‘ri kelmaydi deb mulohaza qilish mumkin, chunki bu davomli yil 25-30 ming yoki 250-300 ming yil emaskualbatta. Lekin geologik shajarada-paleogeografik tarixida bu mln. yil haqiqatga juda to‘g‘ri keladi.

Keyinroq esa, quyi yura (U₁) davrining oxiriga kelib va butun o‘rta yura (U₂) davomida qum aralashgan ohaktoshlar qatlamlar yuzaga kelgan. Qum aralashgan ohaktoshlar tarkibida marjon paliplari va igna tanlilarning qazilma qoldiqlari ko‘plab saqlanib qolgan. Bu jonivorlarning yashash sharoiti dengiz qirg‘oq oldi, hamda katta hududlarni egallab olgan laguna suv havzalarida kechadi.

Denou va Qumqurg‘on tumanlari tog‘ jinslari orasida yuqori yura (U₃) davriga ta’lluqli cho‘kindi jinslar aniqlanmagan. Shular qatorida bo‘r davriga tegishli jins qatlamlari ham yo‘q.

Yuqorida aytilgan jinslar yo paydo bo‘lib, keyingi davrlarda nurash jarayoniga yo‘liqib yuvilib ketgan, yoki umuman ularning hosil bo‘lishi uchun qulay geologik va fizik-geografik sharoitlar yuzaga kelmagan degan mulohaza yuritish mumkin.

Haqiqat nuqtai nazaridan mulohaza etadigan bo‘lsak, haqiqiy vokea bizni (II-V ustunida) to‘g‘ridan-to‘g‘ri o‘rta yura (U₂) yotqiziqlari ustki qismida to‘rtlamchi davrda hosil bo‘lgan konglomeratlar qatlamiga yo‘naltirayapti.

Bu konglomeratlar qatlami ilk daryo-kontinental ya’ni allyuvial yotqiziqlar hisoblanadi. Fatsiya sharoiti ham ma’lum-bu yotqiziqlar daryo va kontinental fatsiyasiga ta’luqlidir.

Uchinchi ustunning eng yuqorisida Q₄ epoxasiga tegishli tuproq va o‘simlik qatlami joylashgan. Bu qatlam shamollarning, daryo va sel oqimlarining geologik faoliyatlari natijasida hosil bo‘lgan. Qisqa qilib tushuntirsak bu qatlam eol fatsiyasi jarayonida hosil bo‘ladi. Bu jarayon ham albatta kontinental-quruqlik sharoitida amalga oshadi.

Angren shahri va uning atrof hududlarning paleogeografik va geologik o‘tmish tiklash maqsadida, geologik manbaalar asosida 7-rasm jadval tuzildi. Bu rasm-jadvalni taxlil etish natijasida Angren hududining taxminan 130-150 mln. yil avvalgi geologik va geografik sharoitlarini tiklashga muvaffaq bo‘lindi. Granit-intruziv magmatik tanasiningn yuqori qismida kaolin qatlami paydo bo‘lib joylashganligi bu tabiiy haqiqatdir; geologiya olamida, fizik-geografik sharoitlarda o‘ziga xos tabiiy qonuniyatlari mavjud.

Kaolin jinslari odatda ko‘pinchalik oq tusda, bo‘rsimon ko‘rinida bo‘lib, asosan kaolinit (Al₂O₃• 2S₅O₂•2H₂O) va kvars, dala shpatlari, gidroslyudalardan tashkil topgan bo‘ladi.

Kaolin va kaolinitlar aslida alyumo-silikatli jinslarning yemirilishidan (granit yoki sienit) nurash po‘sti sharoitida hosil bo‘ladi.

Bunday jinslarning hosil bo‘lii uchun esa iqlim sharoiti tropik nam va subtropik iliq, hamda o‘simlik dunyosi taraqqiy etgan bo‘lishi zarur. Quruqlik sharoiti xukmronlik qilinayotgan davr bo‘lishi kerak.

Kaolin qatlamlari granitlar yoki sienitlardan hosil bo‘lganligini bilish uchun, ularning tarkibidagi kvars mineralining ko‘pligidan bilib olish mumkin.

7-rasm. Angren shahri va uning atrof hududlarining paleogeografik va geologik o‘tmi tarixini tiklash usuli.

Agar tarkibida kvars minerallari ko‘p bo‘lsa, demak bu qatlam granit tanalarining yemirilishidan hosil bo‘lgan bo‘ladi, chunki granit jinsining tarkibida kvars serob, sienit tarkibida esa kvars minerallari kam yoki yo‘q darajasida bo‘ladi.

Angren kaolini qatlamida kvars donachalari ko‘p, demak bizni misolimizda kaolin qatlami granitlarning yemirilishidan hosil bo‘lgan. Yura geologik davrida kontinental nam va iliq iqlim sharoiti davom etavergan, ustiga ustak laguna, ko‘l va botqoqlik hamda torf va boshqa xilma xil o‘simliklar olami, o‘rmonzorlar rivojlangan davri bo‘lgan; Angren ko‘mir koni qatlamlari, ularninng orasidagi gilmoyalar ham shu aroitda hosil bo‘lgan.

Bir yo‘la yana shuni ham taxlil qilish qiziqarli bo‘lishi tabiiiy xoldirki, Angren hududidagi laguna landshaftlari suv havzalarining sho‘rligi yoki chuchuk suvligini bilish uchun o‘simlik olamiga nazar talashimiz zarar.

O‘simliklarning har-xilligi, ko‘pligi, torf o‘simliklarining rivojlanganligi va shu landshaftlarda va uning atrofida tuz qatlamlarining hosil bo‘lganligi, o‘sha yura davridagi lagunalarning suvi chuchuk bo‘lganligidan dalolat beradi.

Qadimiy va hozirgi zamon landshaftlardagi lagunasuv havzalarining o‘ziga xos xususiyatlari bor. Shulardan biri ularning sho‘r yoki chuchuk suvlardan iborat bo‘lganligidadir. Sho‘r va chuchuk suvlarga aylanganligi lagunalar yonidagi dengizlarga ham bog‘liq bo‘ladi. Agar lagunalarga to‘g‘ridan-to‘g‘ri dengizlarning sho‘r suvlari quyilib turadigan bo‘lsa, ularning suvi albatta sho‘r bo‘lishi muqarrardir.

Aksincha lagunalar suvining sho‘rligi kam bo‘lsa, bu xolatda lagunalarga dengiz suvi chuqurliklaridan yoki to‘g‘on kabi to‘siqlardan sizilib oqib o‘tadi, sizilib oqib o‘tish jarayonida sho‘r suv filtrlanib tuzlar miqdori sezilarli darajada kamayadi.

Ayrim lagunalarga atmosfera yog‘ingarchiliklari suvlari va daryo suvlari kelib qo‘ishilsa sho‘rlik darajasi keskin ravida kamayadi. Xuddi shunday lagunalarda o‘simlik dunyosi ko‘p va xar xil bo‘ladi, suv havzasidagi fauna olami ham siyraklashgan xolatga keladi. Chunki fauna olami dengiz tarafidan suv oqimi bilan birgalikda oqib kelib qo‘shilmaydi.

Yuqorida keltirilgan tabiiiy omillar va jarayonlar Angren ko‘mir koni va gilmoyalar qatlami mavjudligi misolida quyidagicha xulosaga kelish mumkin:

1. Laguna, ko‘l va botqoqlik o‘rnida o‘simlik dunyosi nihoyatda ko‘p va xilma-xil bo‘lgaan.

2. Tuz konlarining yo‘qligi laguna va ko‘lllarning suvlari chuchuk bo‘lgan.

3. Angren landshafti lagunalari va ko‘llari yura davrida oqava va suvlar hisobidan ta’minlab turilgan, shuning uchun ham cho‘kkindi jinslar tarkibida faunalar soni va ularning xilma xilligi kam darajada.

4. Iqlim sharoiti nam va issiq bo‘lgan.

5. Kaolin qatlamlarini, gilmoya va qo‘ng‘ir ko‘mir konlarininng tarqalgan-egallagan joylarini nazarga oladigan bo‘lsak, Angren vohasining lagunalar landaft maydoni yura geologik davrida chamasi 100-150 km² hududlarni egallagan bo‘lib chiqayapti.

Paleogeografik taxlillarninng ma’lumotlari shundan darak berayaptiki, qadimiy lagunalarning aksariyat ko‘pchiligi dengiz suv havzalari bilan dengiz osti ostonalari yordamida ajralib turgan. Shuning uchun ham dengizning sho‘r suvlari oqimi bemalol lagunalarga oqib kirib turgan, natijada laguna suv havzalarining promili ko‘paygan, tuzlar konsentratsiyasi tobora oib boravergan; agar shu hududning iqlim sharoiti isssiq bo‘lsa tuz kon havzalari yuzaga kelgan; fikrimizning dalili sifatida Surxondaryo viloyatidagi Xo‘jaikon tuz qatlamlarini misol qilib tushuntirishimiz mumkin.

Qo‘shimcha misollar tariqasida Sibir platformasidagi paleozoy erasida hosil bo‘lgan tuz kon havzalari, Russ va Kanada platformalaridagi devon geologik davri tuz kon xavzalari, AQShdagi perm tuz konlarinieslatsak uning o‘zi kifoyadir.

Hozirgi zamon lagunalaridan misol keltiradigan bo‘lsak bu Qora-Bo‘g‘oz-Ko‘ldir. Lekin bu lagunalar maydoni qadimgi lagunalar maydonidan ancha kichik.

Qora-Bo‘g‘oz-Ko‘ldir lagunasi boshqalarga nisbatan eng katttasi hisoblansa ham, uning ko‘ndalang kengligi 100 km atrofida, qolganlarining kengligi bir qancha o‘n kilometrcha keladi xolos.

Lagunalar bilan degizlarning (ayniqsa sayoz va sho‘r dengizlarning) o‘zaro uzviy aloqadorligi ko‘pinchalik laguna sharoitlarida hosil bo‘ladigan cho‘kindi jinslar bilan aralashib ketadi.

Hozirgi zamon lagunalaridan misol keltiradigan bo‘lsak Qora-Bo‘g‘oz-Ko‘ldir, lekin bu lagunalar maydoni qadimgi lagunalar maydonidan ancha kichik. Qora-Bo‘g‘oz-Ko‘l lagunasi boshqalarga nisbatan eng kattasi hisoblansa ham, uning ko‘ndalang kengligi 100km atrofida, qolganlarining kengligi bir qancha o‘n kilometrlarcha keladi xolos.

Lagunalar bilan dengizlarning (ayniqsa sayoz va sho‘r dengizlarning) o‘zaro uzviy aloqadorligi ko‘pinchalik laguna sharoitlarida hosil bo‘ladigan cho‘kindi jinslar dengiz jinslari bilan aralashib ketadi, ayrim hollarda bu cho‘kindi jins yotqiziqlari laguna landshaftlarida yuzaga kelganmi yoki dengiz sharoitidami ajratib olish ancha qiyinchiliklarga olib keladi, tosh tuz qatlamlari esa ko‘pinchalik gips va angidrit qatlamlari bilan birga yotqiziladi yoki shular orasida joylashgan bo‘ladi. Boshqa bir qatlamlari to‘g‘ridan to‘g‘ri bo‘ylamasiga karbonat jinslar qatlamlari orasiga kirib joylashadi.

Bunday xolatlar odatda suv havzalarining sayoz bo‘lganligidan darak beradi. Bu xolatlarni haqiqatdan ham sodir bo‘lganligini cho‘kindilar orasida yeg‘ilib qolgan chaqiq jinslardan ham bilib olsa bo‘ladi. Masalan, Balxash ko‘lining ko‘pchilik hududida uncha quyilib turadigan Ili daryosi allyuviy chaqiq jinslarni keltirib joylashtiradi, atrof muhitida ohaktosh moddalariga boy bo‘lgan mahsulotlar hisobidan oz miqdorda bo‘lsa ham ohaktosh jinslari hosil bo‘ladi, dolomitlardan tashkil topgan jinslar deyyarlik uchramaydi. Balxash ko‘lining sharqiy taraflarida ya’ni Ili daryosining quyilish joylaridan ancha uzoq hududlarida dolomitli loyqa-quyqalar hosil bo‘lib turadi. Xudddi shunga o‘xshash fizik-geografik va geologik jarayonlar qadimiy geologik davrlarda ham sodir bo‘lib turgan.

Qadimiy lagunalar landshaftlari xududlarida dolomitlar, angidrit va gips qatlamlarining hosil bo‘lganligi bu lagunalarning suvi chuchuk bo‘lganligidan dalolat berib, tuz konlari ham zaga kelmaydi. Laguna landshaftlarining yuzaga kelishi hamma geologik davrlarga va epoxalarga ham xos emas albatta. Laguna landshaftlarining yuzaga kelishi uchun dengiz oldi tekisliklari mavjud bo‘lishi kerak va relefi qiya tarzdagi shaklga ega bo‘lishi zarur.

Laguna landshaftlari, uninng atrofidagi ko‘l va botqoqliklar dengizlarning regressiya jarayonlari davrida yuzaga kelishi aniqlangan.

Lagunalarning fizik-geografik sharoitlari shu xududlarning iqlimiga qat’iyan bog‘liq, lagunalarga quyilib turadigan chuchuk suvlarga, ularning debit miqdoriga, hamda lagunalar atrofidagi dengiz suv to‘lqinlarining harakat kuchiga va tezligiga bog‘liq. Dengiz suv to‘lqinlarining harakati, boshqacha qilib tushuntirilsa lagunalarga suvning bostirib kirishi va uning qaytishi to‘lqinlari suv oqimlarini hosil qiladi. Bu suv oqimlari o‘z navbatidaavvalon bar katta geologik ishlarni bajaradi, bu hodisa tufayli qirg‘oqlar, ayniqsa tor joylar yemiriladi, dengiz ostidagi cho‘kindilar chayqalib o‘z o‘rinlaridan ko‘chiriladi, laguna suv havzalarining sho‘rligi yoki chuchukligi o‘zgaradi, demak bu landshaftlarning organik dunyosi inqirozga uchraydi ham.

Tuz koni havzalarini hosil qiluvchi landshaftlar haqida.

Dengizlar tomonidan bostirib keladigan suv to‘lqinlari sust harakat qiladigan viloyatlarda va iqlim sharoiti quruq va jazirama-issiq hududlardja laguna suv havzalarining minerallashishi zo‘rayadi, ya’ni suvdagi tuz miqdori nihoyatda ko‘payadi. Bunga sabab, suvning bug‘lanish jarayoni qizg‘in suratda o‘tadi, agar shu bilan bir barobarda lagunalar chuqurligi sayoz bo‘lsa, yana utiga-ustak lagunalarga quruqlikdan oqib kelayotgan suvning miqdoriga kam darajada bo‘lsa sho‘rlik yanada rivojlanadi. Ana shu sharoitlarda lagunalar ostiga har xil tuzlarning cho‘kish jarayoni tezlashadi.

Tuz konlarining paydo bo‘lishi bilan bir qatorda bunday sharoitlarda qizil tusdagi cho‘kindi loyqalar ko‘plab yotqizila boshlaydi, tux qatlamlari esa shu yotqiziqlar ostida qodib ketadi. Ayrim sharoitlarda tuz qatlamlari qizil tusdagi yotqiziqlar bilan birga singenetik (bir yo‘la) ravishda hosil bo‘ladi.

Yuqorida keltirilgan jarayon va voqealar, ularning yotqiziqlari, hosilalarini Russ platformasining devon davri yotqiziqlari orasida, Farg‘ona vodiysi botiqligidagi bo‘r geologik davri yotqiziqlarida, hamda Pomir tog‘larida ham uchratamiz.

Bu hududlarda gips va tosh tuzi yotqiziqlari ko‘p uchraydi.

Bulardan tashqari, Ural tog‘i oldi tuz koni havzalari Tatariston tekisligi qizil tusdagi jinslar qatlamlari ostida joylashib yotibdi. Huddi shunday qatlamlar to‘plami G‘arbiy Germaniyaning quyi trias davrida hosil bo‘lgan jinslar orasida ham ko‘rish mumkin.

Ayrim qadimiy landshaftlarda ham, xatto zamonaviy landshaftlar hududlarida ham tuz konlari bilan birga qizil tusdagi laguna cho‘kindi yotqiziqlari uchramasligi mumkin. Bunday tuz havzalari dengiz sharoitida, uning geologik faoliyati natijasida yuzaga kelgan bo‘lishi mumkin.

Boshqa yana bir xolatlarda yoki hududlarda tuz konlari havzalarining maydoni haddan tashqari kattta va keng hududlarni egallaydigan bo‘ladi; tuz konlarining qatlamlari ustma ust yoki navbatma-navbat tarzda yuzaga kelgan yotqiziqlarni uchratishimiz mumkin. Bunday paleogeografik va geologik vaziyatlarni osongina hal qilib tushuntirish mumkin.

Shunday vaziyatlarda yuzaga kelgan tuz konlari yoki boshqa cho‘kindi jins yotqiziqlari avvalida dengiz suv havzalarining geologik faoliyatlari natijasida yuzaga keladi, keyingi geologik davrlarda dengiz havzasi hududida regressiya jarayoni yuzaga kelib, dengiz chekinadi, so‘ng dengiz o‘rnida laguna suv havzalari vujudga kelib, qulay geologik sharoitlarda yana tuz konlari va qizil tusdagi cho‘kindilar to‘planaveradi, yoki ansincha lagunalar suv havzalari o‘rnida dengizlar transgressiyasi hodisalari yuz berib lagunalar o‘rnida dengizlar hosil bo‘ladi; lagunalar o‘rnida yuzaga kelgan tuz va boshqa yotqiziqlar ustida endi dengizlar sharoitida yuzaga keladigan yotqiziqlar hosil bo‘lib, qavatma-qavat joylashgan qatlamlar qaytariladi; ana sizga paleogeografik tiklashning yechimi.

Shunday landshaftlardagi tuz konlari qatlamlari bilan birga silvin (KCl) tuzlardan tuzilgan qatlamlar ham uchraydi. Silvin tuzlarning qatlamlari ham ko‘pinchalik qizg‘ish rangda tovlanadi.

Bunday landshaftlar hududlarida iqlim sharoitlari tropik vasubtropik mintaqalar uzoq geologik davrlar davomida kechgan bo‘lsa, marjon poliplar dunyosi ko‘paya borib rif yotqiziqlari ham yuzaga keladi. Bunday yotqiziqlar avvaliga qirg‘oq atroflarini egallab olib keyinroq esa dengiz va lagunalarning chuqur mintaqalarini egallay boshlaydi. Rif yotqiziqlarining shakllari har xil bo‘lib, ko‘pchiligi orollarni eslatsa boshqalari tilsimon uzun yo‘nalishlarni tashkil qiladi.

Qadimiy dengiz va laguna landshaftlarining chuqur va sayoz xolatda bo‘lganligini ham tiklab, aniqlab berish mumkin: Nisbatan chuqur bo‘lgan suv havzalari ostida ya’ni harakatda bo‘lmagan, turib qolgan suvlar makonida o‘ziga xos bo‘lgan qop-qora cho‘kindi loyqa-quyqalar to‘planadi; bu loyqa-quyqalar tarkibida chirigan, o‘limtik moddalar va oltingugurtga to‘yingan vodorod birikmalari, hamda har xil gaz holatidagi komponentlar jamlangan bo‘ladi. Ana shular hisobidan vaqt va davrlar o‘tishi bilan organik jinslar, sulfidli aolit shakliga ega bo‘lgan metalli minerallar yuzaga keladi. Metalli minerallar (temir, marganes, qo‘rg‘oshin, ruh, mis va x.q. sulfidlar) cho‘kindi jinslar tarkibida rivojlanadi va shu jinslar orasida saqlanib qoladi.

Agar ahamiyat bergan bo‘lsangiz Angren qo‘ng‘ir ko‘miri tarkibida, Surxondaryodagi Sharg‘un toshko‘mir konlari tarkibida pirit, markazit, pirrotin, xalkopirit, nisbatan kam miqdorda sfalerit va galenit minerallarini uchratish mumkin.

Organik jinslar va metalli birikmalar hosil bo‘lganidan so‘ng, suv havzalvari tarkibida muallaq xolatidagi tuz birikmalari o‘zaro kimyoviy reaksiyalarga kirishib kaliy, natriy va magniy elementlaridan iborat bo‘lgan tuzlar cho‘ka boshlaydi- tuz qatlamlari ya’ni tuz konlari paydo bo‘la boshladi. Suv havzalari tuz birkmalaridan hosil bo‘lganligidan boshlab esa rif yotqiziqlariga navbat keladi.

Yuqorida bayon etilgan cho‘kindi jins va tuz qatlamlarining yuzaga kelish jarayoni geologik epoxalar hamda geologik davrlar mobaynida ya’ni mln. hamda birqancha mln. yillar davomida amalga oshadi.

Ayrim tuz qatlamlari orasida kesaksimon va gilmoyasimon jins birikmalari uchrab turadi.

Bunday xolatlarga quyidagi omillar sababchi bo‘ladi. Orol dengizi tuz konlari haqida ham keyinroq so‘z yuritiladi.

Birinchidan, bunday tuz qatlamlari lagunami yoki dengiz suv havzalaridami hosil bo‘lganligidan qat’iy nazar ular qirg‘oqqa yaqin joylarda hosil bo‘lganligidan darak beradi, chunki qirg‘oqqa yaqin hududlarda quruqlik tarafidan loy va tuproq maxsulotlari ko‘plab keltiriladi va shu jroylardayoq uzoqqa borib cho‘kmasdanoq qolib tuz qatlamlariga aralashib ketadi.

Ikkinchidan, laguna va dengiz landshaftlari atrofidagi shamol va bo‘ronlar ham o‘ziga yarasha ma’lum miqdordagi chang va tuproqlarni keltirib tashlaydi.

Fizik-geografik sharoitlar o‘zgacha bo‘lsa, demokchimizki laguna suv havzalarining chuqurligi sayoz bo‘lib suvning harorati yuqori darajada bo‘lsa, bundan tashqari quyosh nurlari o‘zining jazirama issiqligi bilan davomli ravishda qizitib tursa, bunday omillar ta’sirida tuz eritmalari tezda kristall xolatiga o‘ta boshlaydi, shu sababli tuz donalari yirik-yirik xolatda cho‘kib yog‘ilaveradi.

Yirik dona tuz konlari anashu tariqa vujudga keladi. Geologik o‘tmish tarixni va uning paleogeografik va fizik-geografik sharoitlarini tuz konlarining yirik va mayda xolatida paydo bo‘lganligidan ham tiklash mumkin.

Yuqorida eslatib o‘tilgan Orol dengizi tuzlari haqida bir oz so‘z. Ma’lumingiz bo‘lsinkim, Orol dengizining suvlari chekingan hududlarda, hozirgi kunlarda oppoq, huddi qor yog‘ib saqlanib turgandek tuz qatlamlarini ko‘ramiz. Qatlamlarning qalinligi ham, tarkibi ham har xil.

Orol dengizining sayoz va uning qurib ketgan joylarida tuz qatlamlarining qalinligi bir qancha santimetrdan boshlab, relefi pastlashgan sari qalinligi oshib borayotganligi yaqqol ko‘zga tashlanadi. Nisbatan chuqurroq va chuqur havzalari o‘rnida tuz qatlamlarining qalinligi oshib borayapti.

Borsakelma, Ko‘korol, Uyali, Kendirli orollari joylarida tuz qatlamlarining qalinligi tobora oshib bormoqda-hatto bir qancha metrlar chamasida yotqizilmoqda chunki Orol dengizining suvi qurib borayotgani sari, tuz konsentratsiyasi oshib borayapti, tuz konlarining cho‘kish jarayonlari ham tezlashayapti. Tuzlari (silvin, karnamit, galit, kainit va boshqa). Bulardan tashqari natriy sulfat tuzlari, (mirabalit, tenardit); kalsiy sulfatlari (gips va angidrit) va boshqa kimyoviy cho‘kindilar keng tarqalgan.

Yuqorida aytib o‘tilgan barcha tuz qatlamlari va yog‘inlari top-toza, oppoq tusda ko‘zga tashlanadi.

Sababi shundan iboratki: bir qancha o‘n yillar mobaynida Amudaryo va Sirdaryo suvlari kelib qo‘shilmayapti, demak daryo suvlari bilan loyqa-quyqalar kelib qo‘shilmayapti. Faqat Orol dengizining qirg‘oqlari atrofida tuz qatlamlari ustki qismida biri qancha sm. chamasidagi chang yuqalari ko‘zga tashlanadi xolos.

Madamiki, qadimiy laguna va dengiz landshaftlarida hosil bo‘lgan tuz qatlamlarining tozaligi yoki “kirlanishi” xuddi Orol dengizidagi kabi jarayonlarni o‘z boshidan kechirgan degan mulohazaga kelish haqiqatga to‘g‘ri keladi.

Laguna, ko‘l va botqoqliklar havzalari aslida ichki kontinental landshaftlar qatoriga kiradi. Bu havzalar geologik va paleogeografik nuqtai nazardan olib qaralsa, ular quruqlikda doimiy mavjud bo‘lib turmaydi va uzoq geologik davrlarda saqlanib ham qolmaydi.

Bu havzalar geologik qisqa vaqt davomida cho‘kindi va terrigen yotqiziqlar bilan to‘ldirilib. Iqlim sharoitlarining o‘zgarishiga bo‘ysinib yaxlit quruqliklarga qo‘shilib ketadi. Yer po‘stidagi tektonik harakatlar ham o‘z ta’sir kuchini ko‘rsatadi; Yer yuzida tez-tez sodir bo‘lib turadigan transgressiya hodisalari eski landshaftlarni va laguna suv havzalarini bostirib kirib ochiq okean suv havzalariga qo‘shilib ketadi, qolaversa okean ko‘rfazlariga aylanib qolishi muqarrar.

Ayrim mutahassis olimlarning fikriga ko‘ra (V.I.Popov, 1954) Orol dengizining hozirgi zamonaviy ko‘rinishiga (yarmisini ko‘rmasdan) ega bo‘lganligiga atigi 300-500 yil bo‘lgan emish, bunday xulosa qanchalik haqiqatga to‘g‘ri kelar ekan-noma’lum.

Ma’lum bo‘lishicha, Qora dengizning shu kundagi ya’ni zamonaviy ko‘rinishga ega bo‘lganligiga 4.5-5.5 mln. yil bo‘pti. Kaspiy dengizining sho‘rlanish jarayoni 10.5-11 ming yil burun boshlangan ekan. Sho‘rlanish jarayoniga sabab Volga, Ural, Kuray, Terek daryolari bilan oqizilib kelgan tuz eritmalari deb hisoblanmoqda.

Katta-katta landshaftlarning, qir-adir, cho‘l hududlarining relef ko‘rinishini, tuzilishini anglab olish uchun hozirgi vaqtda mavjud bo‘lgan, oqib turgan daryolarga ahamiyat bersak xatoga yo‘l qo‘ymaymiz. Masalan, qo‘shni Qozog‘iston va O‘rta Osiyoning hozirgi katta daryolari mezozoy erasidayoq o‘z o‘rnini egallab olgan edi-degan fikrlar bor.

Hozirgi O‘zbekiston maydonining kattaligi 447.5 ming kv. Km. bo‘lsa ham uning paleogeografik relefini aniq va oson, ravon qilib tiklash mumkin.

Hozirgi vaqtda Amudaryo bilan Sirdaryoning suv oqimi yo‘nalishi (O‘rta Osiyo hududi poyonida) sharqiy-janubiy balandlik mintaqalaridan, shimoliy-g‘arb tomon gipsometrik nuqtai nazaridan pastlik mintaqalarigacha cho‘zib davom etadi.

Demak, Amudaryo va Sirdaryo suv arteriyalari mezozoy erasidayoq o‘z o‘rnini topib olib oqayotgan bo‘lsa, 65-75 mln. yilar ilgari ana shu juda katta maydonni egallagan hududlar hozirgi vaqtdagi relef tuzilishiga ega bo‘lgan, yoki o‘xshash bo‘lgan.

Ushbu taxlil etilgan tushunchamizni boshqacharoq iborada tushuntiradigan bo‘lsak mutaxassis paleograf va geomorfologlar bemalol Amudaryo va Sirdaryo maydonlarining paleogeografik xaritasini tuzib berishi mumkin bo‘ladi.

Yuqorida aytib o‘tilgan mutuxassislar paleogeografik mutaxassislar bilan bir qatorda tarixiy ashyoviy dalillarga ham katta ahamiyat berish kerak.

Masalan, VIII-IX asrlarda yozilgan “Xudud Al-Olam (983y.) asarida (X.Xasanov «Sayyoh olimlar, 1981:):-“Jayxun daryosi (Amudaryo) Vaxon hududidan oqib chiqadi va Bomir (Pomir) viloyati va Shug‘noni Vaxon xududi orasidan o‘tib, to Xatlon va To‘xariston va Balx va Chag‘oniyon va Xuroson va Movaronaxr (erlaridan0 oqadi, to Xorazmgacha boradi, keyin Xorazm (Orol dengizi) dengiziga quyiladi.

Yana bir daryo bor, uni Xarnob (Panj) deb ataydilar, u Qarsak tog‘ining g‘arbidan oqib chiqadi va Badaxshon va Porg‘ar (Parxor) orasidan o‘tib, Jayxunga qo‘shiladi. Bu Xarnob Jayxundan kattaroq va undan uzunroq daryo bo‘lganligi uchun hamma buni Jayxun hisoblaydi. Boshqasi Chag‘onrud (Surxondaryo)ki, Chag‘aniyondan oqadi va Termiz yonida Jayxunga quyiladi. Yana biri O‘zgand, Bob (Pop), Axsikat, Xo‘jand, Banokat shaharlari yonidan o‘tadi va to Choch yerlarigacha yetadi, so‘ngra Sutken va Porobdan o‘tib, to Jand va Javoraga yetadi va Xorazm dengiziga quyiladi.

Yana boshqasi O‘sh suvidirki, xaligi tog‘lardan boshlanadi. O‘sh va Urasht orasidan o‘tadi va O‘zgandga quyiladi.

Yana boshqa daryo Xatlom (Norin) suvidirki, u Moniso tog‘laridan boshlanadi va Xallux bilan Yag‘mo orasidagi chegarada Xatlom shahridan o‘tib, Bob (Pop) yaqinidan oqadi va O‘zgand suviga quyiladi.

Yana boshqasi Parak (Chirchiq) daryosidirki, Xallux tog‘laridan boshlanib, janub tomonga yo‘nalib, Choch (Toshkent) yerlaridan o‘tadi, Banokat va Kalos devori orasidan oqadi, O‘zgandga quyiladi.

Bu duryolar hammasi qo‘shilganidan keyin yaxlit suv Choch daryosi deyiladi, arablar (Toziyon) bu daryoni Sayxun (Sirdaryo) deb ataydilar.”