Chirchiq davlat pedagogika instituti "ijtimoiy fanlar" kafedrasi "tasdiqlayman"

5. Nomoddiy ne'matlar tushunchasi va tarkibi 
Moddiy ko`rinishdagi ne'matlar (ashyolar) bilan bir qatorda nomoddiy ne'matlar 
ham fuqarolik huquqining obyekti hisoblanadi. O`zbekiston Respublikasi Fuqarolik 
kodeksida nomoddiy ne'matlar tushunchasi berilgan bo`lib, unga asosan fuqaroga 
tug`ilishdan yoki qonun bo`yicha tegishli bo`lgan shaxsning hayoti, sog`lig`i, sha'ni, 
shaxsiy daxlsizligi, qadr-qimmati va pok nomi, kasbkor nufuzi, xususiy hayot 
daxlsizligi, shaxsiy va ommaviy sirlari, erkin ko`chib yurish, turish va yashash joyini 
tanlash, mualliflik va boshqa shaxsiy mulkiy huquqlari nomoddiy ne'matlar 
hisoblanadi. Ular shaxsdan begonalashtirilmaydi yoki boshqacha tarzda boshqa 
birovga o`tkazilishi (berilishi) mumkin emas. Ayni vaqtda qonunlarda nazarda 

---

83 
tutilgan hollarda va tartibda marhumga tegishli bo`lgan shaxsiy nomulkiy huquqlar 
va boshqa nomoddiy ne'matlar boshqa shaxslar, shu jumladan huquq egasining 
merosxo`rlari tomonidan amalga oshirilishi va himoya qilinishi mumkinligini ham 
qonun nazarda tutadi. 
FKning 8-bobi nomoddiy ne'matlarga bag`ishlangan. Nomoddiy ne'mat 
fuqarolik huquqi obyektlarini alohida guruhini tashkil etadi. Nomoddiy ne'matlar 
deganda qonun tomonidan tan olinadigan, muhofaza qilinadigan moddiy ko`rinishga 
ega bo`lmagan hamda egasini (sohibini) shaxsidan ajratish mumkin bo`lmagan 
ne'matlar va erkinliklar tushuniladi. 
FKda nomoddiy ne'matlarning quyidagi turlari belgilab qo`yilgan: 
1)
intellektual faoliyat natijalari (FKning 97-moddasi); 
2)
xizmat va tijorat siri (FKning 98-moddasi); 
3)
shaxsiy nomulkiy huquqlar (FKning 99-moddasi). 
Nomoddiy ne'matlarning bir qismi, ya'ni intellektual faoliyat natijalari, xizmat, 
tijorat sirlari iqtisodiy mazmunga ega bo`lib, tovar shakliga kiradi va mulkiy 
muomalada mutlaq huquqlar obyektlari sifatida namoyon bo`ladi. Shaxsiy nomulkiy 
huquqlar esa fuqarolik muomalasida o`ziga xos tarzda, tovar shakliga kirmagan va 
iqtisodiy mazmunga ega bo`lmagan holda namoyon bo`ladi. 
Ba'zi adabiyotlarda ishlar va xizmatlarni ham moddiy ko`rinishda bo`lmagani 
sababli nomoddiy ne'matlar guruhiga kiritadilar. Ushbu fikrni ham shartli ravishda 
qabul qilish mumkin, garchi FKning 8-bobida nazarda tutilmagan bo`lsa ham. 
Nomoddiy ne'matlarning fuqarolik huquqi obyekti sifatidagi xususiyati shundan 
iboratki, bunda, birinchidan, buzilgan nomoddiy huquq mazmunidan, ikkinchidan, 
bunday buzilish oqibatlari xarakteridan kelib chiqqan holda fuqarolik huquqlarining 
himoya qilish usullaridan foydalanadi. 
Nomoddiy ne'matlarga nisbatan huquqlar buzilgan taqdirda ko`p hollarda huquq 
sohibiga moddiy emas, balki ma'naviy zarar yetadi. Ma'naviy zarar huquqi buzilgan 
shaxsning jismoniy yoki ruhiy iztiroblari, qayg`u-alami, g`am-tashvishi singari 
ko`rinishlarda namoyon bo`ladi. Qonunga asosan, agar fuqaroga tegishli boshqa 
nomoddiy ne'matlarga tajovuz qiluvchi harakatlar orqali ma'naviy zarar yetkazilsa, 
shuningdek, qonunda nazarda tutilgan boshqa hollarda, sud huquqbuzar zimmasiga 
ko`rsatilgan zararni pul orqali (moddiy ko`rinishda) tovon to`lash bilan qoplashni 
yuklashi mumkin. 
Ma'naviy zararni qoplash xarajatlarini belgilashda sud huquqbuzarning aybi 
darajasini va boshqa e'tiborga molik holatini hisobga oladi. Sud, shuningdek, zarar 
yetkazilgan shaxsni individual xususiyatlari bilan bog`liq jismoniy va axloqiy 
qiynoqlari (iztiroblari, ruhiy azoblari) darajasini ham hisobga olmog`i shart. 
Nomoddiy ne'matga nisbatan huquqlarni himoya qilishda ko`p hollarda sud huquqni 
qayta tiklash yoki huquqbuzarliklarni to`xtatishni ta'minlovchi choralar ko`radi. 

---

84 
Nomoddiy ne'matlar ichida shaxsning (yuridik shaxsning ham) sha'ni, qadr-qimmati 
va kasbkor nufuzi alohida o`rinni egallaydi. Ayni vaqtda nomoddiy ne'matlar shaxsiy 
huquqlar nomi bilan yuritiluvchi o`ziga xos huquqlar majmuini ham o`z ichiga oladi 
(masalan, nomga, yashash joyini tanlashga, yozishmalar daxlsizligi, ya'ni sir 
saqlanishiga bo`lgan huquqlar va boshqalar). 
FKning 99-moddasida nomoddiy ne'matlar huquq sohibiga yo tug`ilgandan 
boshlab tegishli bo`ladi (yashash huquqi, sog`-salomat bo`lishiga bo`lgan huquq, 
shaxs sha'ni, shaxsiy daxlsizligi, shaxsiy hayot daxlsizligi, xususiy va oilaviy sirlarga 
bo`lgan huquq va h.k.) yoxud qonunga muvofiq huquq subyektiga tegishli bo`ladi 
(masalan, nomga bo`lgan huquq, erkin ko`chib yurish huquqi, yashash joyini tanlash 
huquqi va h.k.) deb ko`rsatilgan. T.Fadeyeva FKda nazarda tutilgan «nomoddiy 
ne'mat» tushunchasini yig`ma ma'noda qo`llanilgan va ne'matning o`ziga ham, 
shaxsiy huquqqa ham taalluqli deb hisoblaydi. Ayni vaqtda u nomoddiy ne'matlarni 
ikki guruxga bo`ladi. Birinchi gurux ne'matlar shaxsning mavjud bo`lishi bilan 
bog`liq. Shaxsning hayoti va sog`lig`i ushbu qatlamga mansub. Ushbu ne'matlar 
obyektiv ravishda mavjud va bu ne'matlarga tajovuz qilingandagina ular huquqiy 
himoyaga muhtoj bo`ladi. 
Ikkinchi gurux ne'matlar: nomga bo`lgan huquq, mualliflik huquqi va boshqa 
shaxsiy nomulkiy huquqlar muayyan huquqiy munosabatning mazmunini tashkil 
etuvchi subyektiv huquqlar bo`lib, shu sababli ham huquq normasi tomonidan 
tartibga solingan. 
Nomoddiy ne'matlar shaxsning o`zidan begonalashtirilmaydi, biroq ularni 
shaxslarga topshirilishi mumkin (masalan, yangi tug`ilgan chaqaloqqa ism qo`yish 
oshiriladi). 
Nomoddiy ne'matning ashyoviy mazmunga ega emasligi, uning sohibi bog`liq 
ekanligi zaruriy elementlar hisoblanadi, biroq ba'zan ularning birortasi nomoddiy 
ne'mat sohibi shaxsidan ajratib bo`lmasligi sababli, ushbu ne'matning takrorlanmas 
qiladi, individuallashtiradi. Nomoddiy ne'mat uning sohiblari ijtimoiy mavqening 
ajralmas belgisi hisoblanadi, ayni vaqtda o`zining butun mavjudligi bo`lishi ham 
mumkin. Nomoddiy ne'matlarning amal qilish muddati Ayni vaqtda bu belgilar 
shartli xarakterga ega (masalan, intellektual mulk fuqarolik muomalasida o`ziga xos 
tovar sifatida harakatda bo`lishi mumkin). Yuqorida ko`rsatilganidek, nomoddiy 
ne'matlarga nisbatan shaxsiy yuridik fakt asosida emas, balki qonunda bevosita 
nazarda tutilgan hollardagina T.Fadeyeva77. Uning bu fikrida muayyan ma'noda jon 
bor, haqiqatan ham FKning nomulkiy huquqlar huquq sohibiga yo tug`ilgandan 
boshlab, yoki qonunga tug`ilishning o`zi yuridik fakt hisoblanadi. Bundan tashqari 
har qanday shaxsiy yuridik faktsiz mumkin emas, faqat bunday yuridik faktlar bilan 
shaxsiy huquqlar qonun bajaradi. 

---

85 
Uzoq vaqtlar sivilist olimlar ichida fuqarolik huquqi nomoddiy ne'matlar bilan 
bog`liq munosabatlarni soladimi yoki muhofaza qiladimi degan munozaralar bo`lib 
o`tgan edi. Oxir oqibatda tartibga solish muhofaza qilishni anglatadi, muhofaza qilish 
esa tegishli munosabatlarni tartibga solish orqali amalga oshiriladi degan murosaga 
kelindi. 
So`nggi vaqtlar esa fuqarolik huquqi nomoddiy ne'matlar bilan munosabatlarni 
ham tartibga soladi, ham muhofaza qiladi degan fikrlar ilgari surilmoqda79. 
Fuqarolik qonunlarining rivojlanish jarayonini kuzatsak buning to`g`riligiga iqror 
bo`lamiz. 
A.Niyozova nomoddiy ne'mat tushunchasiga nisbatan o`ziga xos qarashlarga 
ega. U nomoddiy ne'mat tushunchasida fuqarolik huquqlari obyekti sifatida shaxsiy 
huquqlar ham qamrab olinganiga e'tiroz bildirib, shaxsiy huquqlar ushbu nomoddiy 
ne'matlardan foydalanishning yuridik imkoniyatini ta'kidlaydi deb ko`rsatadi. Shaxsni 
individuallashtirish shaxsiy nomulkiy huquqlarning belgisi sifatida bir subyektning 
boshqasidan farq qilish imkoniyatini beradi. Shaxsiy nomulkiy huquqlar huquq 
layoqatining elementi bo`lib hisoblanmaydi, chunki huquq layoqati subyektlarda bir 
xil hajmda mavjud bo`ladi, ularni tenglashtiradi (chunki mavhum imkoniyat 
tariqasida namoyon bo`ladi). 
Nomoddiy ne'matlar bilan shaxsiy huquqlar o`rtasidagi nisbat – bu FKning 8-
bobi tizimida aniq ko`rinib turganidek, umumiylik va xususiylik o`rtasidagi nisbatdir.