Chirchiq-2022 O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi chirchiq davlat pedagogika instituti kafedra

Ma’ruzachi: dots.v.b. Namozov Jo’rabek Abduazizovich
Fan: Jahon iqtisodiy va ijtimoiy gеografiyаsi
Mavzu: Janubi G’arbiy Osiyo davlatlari
Chirchiq-2022
O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI
CHIRCHIQ DAVLAT PEDAGOGIKA INSTITUTI
Kafedra: Geografiya

• Janubi G‘arbiy Osiyo davlatlarining geografik o’rni.
• Tabiiy sharoiti va resurslari.
• Aholisi, uning tarkibi va mehnat resurslari.
• Xo’jaligiga umumiy ta’rif: sanoati va qishloq xo’jaligi,
• Transporti va tashqi iqtisodiy aloqalari.

Reja
Tarkibi – 16 ta davlat
Maydoni – 5,5 mln kv.km (3,7 %)
Aholisi – 356,7 mln. k. (4,4 %)
YaIM – 2,2 trln $
Aholi jon boshiga YaMD – 15179 $

№	Davlatlar	Maydoni (kv.km)	Aholisi (kishi)	YaIM (mlrd $)	Aholi jon boshiga ($)
1	Saudiya Arabistoni	2 149 690	36 399 491	700	18691
2	Eron	1 648 000	85 582 863	203	4802
3	Turkiya	783 562	86 735 919	720	12035
4	Yaman	527 970	31 031 323	23,49	632
5	Iroq	437 072	42 438 321	167	4287
6	Ummon	309 500	5 915 132	64,65	15082
7	Suriya	185 180	16 513 372	15,6	890
8	Iordaniya	92 300	10 781 873	43,7	4029
9	BAA	83 600	10 206 508	421	41248
10	Isroil	22 145	8 922 892	402	36564
11	Quvayt	17818	4 207 000	136	27156
12	Qatar	11 571	3 131 360	146	56011
13	Livan	10 452	6 684 847	33,38	5464
14	Kipr	9 251	1 215 587	23,8	30438
15	Falastin	6 020	5 222 756	15,56	2923
16	Baxrayn	765,3	1 748 295	34,72	19257

Bu regionda Yaqin va O’rta Sharq mintaqasining 16 mamlakati joylashgan. Uning maydoni 4,145 mln km2, aholisi 320 mln kishidan ortiq. Bu regionda dunyodagi eng yirik yarimorol Arabiston va Kichik Osiyo yarimoroli joylashgan. Bu regionning iqtisodiy geografik o’irninng qulayligi: barcha davlatlarning dengiz bo’yida joylashganligi, Yevropa, Shimoliy Afrika va Hindistonga yaqinligi, muhim dengiz va havo yo’llarida joylashganligi, neft va tabiiy gazga boyligi. Bu regionni iqtisodiy jihatdan eng kuchli davlatlari: Turkiya, Isroil, Kipr. Eng qoloqlari:, Yaman va Suriya.
Janubi-G’arbiy Osiyoning dunyo miqyosida tutgan o’rni quyidagicha: bu region yer shari maydoninig 2,8 % ini egallagan ; dunyo aholisining 2,5 % ini o’z ichiga oladi; dunyo bo’yicha YAIM ning 2,6 % ini shu region beradi ; dunyo bo’yicha yalpi eksport mahsulotining 3,7 % i shu regionga to’g’ri keladi.
Tabiiy sharoiti juda xilma-xil. Turkiya, Eron kabi davlatlarda tog’lar katta maydonni egallagan. Arabiston yarimoroli davlatlarida cho’llar (Rub-el- Xali, Katta va kichik Nefut, Suriya), Eronda esa sho’rxok cho’llar (Dashti-Kevir, Dashti-Lut) katta maydonlarni egallagan. Iqlimiy jihatdan regionni shimolini subtropik, katta janubiy qismini esa tropik iqlim mintaqasi egallagan.
Regionning asosiy foydali qazilmasi neft va tabiiy gaz. Jahon neft zaxirasining 2/3 qismi, qazib olishning ¼ qismi Fors korfazi bo’yi davlatlariga to’g’ri keladi. Neft zahirasi bo’yicha dunyoda Saudiya Arabistoni, Eron, Iroq, Quvayt, BAA etakchi o’rinda turadi.
Dunyoda topilgan 30 ta ulkan neft konining 15 tasi Fors ko’rfaziga to’g’ri keladi. Gavar (Saudiya Arabistoni), Al-Burxon (Quvayt), Manifa (Saudiya Arabistoni) kabi konlardan sutkasiga 2 ming tonnagacha neft fontan bo’lib otilib chiqadi. Neft quduqlarining umumiy soni 5 ming ta. Tabiiy gazni qazib chiqarish bo’yicha Saudiya Arabistoni, Iroq, Eron va BAA davlatlari etakchi.
Fosforitning yirik konlari Iordaniyada (dunyoda 5-o’rinda). Kaliy tuzining yirik konlari Isroilda (5-o’rinda). Oltingugurtning yirik konlari Iroqda (dunyoda 4-o’rinda). Mis va xromning yirik konlari Eron va Turkiyada. Turkiya va Kiprning O’rta yer dengizi sohillari tabiiy-rekreatsion resurslarga boy. Shuning uchun u yerlarda turizm rivojlangan.
Aholisi. Mintaqa aholisi soni 320,3 mln. kishi. Isroil va Kiprdan tashqari barcha davlatlarda demografik portlash, ayniqsa Falastin hududida (yillik o’sish 3,7 %). Aholi soniga ko’ra: Turkiya (86,7 mln); Eron (85,5 mln); Iroq (42,4 mln); Saudiya Arabistoni (36,4 mln); Yaman (31 mln); Suriya (16,5) kabilar yetakchi.
Bahrayn, Kipr kabi davlatlarda aholi soni eng kam. Regionning qolgan barcha davlatlarida (BAA, Isroil, Iordaniya, livan, Amman, Quvayt, Falastin) aholi soni 3 mlndan ortiq. Tug’ilish koeffisienti eng yuqori bo’lgan davlatlar: Yaman (43 ‰), Falastin (39‰), Iroq , Saudiya Arabistoni (35‰). Dunyo bo’yicha 22‰. Tug’ilish koeffisienti eng past bo’lgan davlat Kipr (12‰).
O’lim koeffisienti eng yuqori bo’lgan davlatlar: dunyo bo’yicha 9 ‰. Iroq va Yaman (10‰). O’lim koeffisienti eng past davlatlar: BAA, Quvayt (2‰), Baxraynda (3‰). Chaqaloqlar o’limi eng yuqori Yaman (74 ‰); eng kam Kipr va Isroilda (5‰). Dunyo bo’yicha 55‰.
15 yoshgacha bo’lganlar soni eng ko’p davlatlar: Yaman (48%), Iroq (47%), Falastinda (46 %), Saudiya Arabistoni (43 %). Dunyo bo’yicha 30 %. 15 yoshgacha bo’lganlar soni eng kam davlatlar: Kipr (22 %).
64 yoshdan yuqori bo’lganlar soni eng ko’p va eng kam bo’lgan davlatlar: Kipr, Katar (11%), BAA (1%), Quvayt (2 %). Dunyo bo’yicha 64 yoshdan o’tganlar 7%.
Aholi jon boshiga YAID salmog’i dunyo bo’yicha regionda eng yuqori: Qatar (56011), Isroil (36564), Kiprda (30438), Quvaytda (27156), eng past: Suriya (890) va Yaman (632).
Aholisining o’rtacha zichligi 1 km2 ga 77,3 kishi bo’lgani holda O’rta Yer sohillarida 50-100 kishi, baland tog’ va cho’llarda 1-10 kishiga to’g’ri keladi. Urbanizasiya darajasi Quvaytda 96%, Isroilda 92%, Katarda 80%, Ummonda 13%. Regionda 21 dan ortiq millioner shahar va shahar aglomerasiyalari mavjud. Ular ichida Istambul va Tehron eng yirigidir (10-20 mln kishi).
Region davlatlari davlat tuzumiga ko’ra mutloq teokratik, konstitusion, federal monarxiya davlatlariga va respublika davlatlariga bo’linadi. Aholisining etnik tarkibiga ko’ra Arabiston yarimoroli davlatlari bir millatli, Turkiya, Iroq, Eron kabi davlatlar esa ko’p millatlidir. Makka va Madina shaharlari musulmonlar uchun, Iyerusalim shahri esa xristian, musulmon va iudaistlar uchun muqaddas joy sanaladi.
Xo’jaligi. Regiondagi Turkiya, Isroil va Kipr davlatlari Osiyoning yangi industrial davlatlari qatoriga kiradi. Ular Yevropa modeli asosida rivojlanmoqda. Yaqin kelajakda Turkiyani Yevropa ittifoqiga kirishi mo’ljallangan. Fors korfazi bo’yi davlatlarida neft-kimyo sanoati, Eronda ko’p tarmoqli iqtisodiyot, Suriya va Yamanda qoloqlik hukmron. Regionda asosiy rivojlangan sanoat tarmog’i neftni qazib olish va uni qayta ishlashdir. Agar dunyo bo’yicha yiliga jon boshiga 500 kg neft qazib chiqarilayotgan bo’lsa, bu ko’rsatkich Fors qo’ltig’i bo’yida 3,3 ming t. ni tashkil etadi. Fors korfazi bo’yi davlatlari yiliga 800 mln t.dan ortiq neft qazib oladi va eksport qiladi. Uning 1/3 qismi (250 mln t) shu joyda qayta ishlanadi. Eng yirik neftni qayta ishlash korxonalari Saudiya Arabistoni, Eron, Quvayt va BAA da joylashgan. Aynan shu mamlakatlar eksportini 90-95 % ini neft va neft mahsulotlari tashkil etadi. Jun-gazlama va ip-gazlama to’qimachiligi Turkiyada, gilam to’qish Eronda.
Qora metallurgiya sanoati Turkiya va Eronda, mashinasozlik Turkiya va Isroilda rivojlangan. Janubi- G’arbiy Osiyoning eng yirik sanoat markazlari: Istambul, Tel- Aviv va Tehron shaharlarida; kichikroq sanoat markazlari: Anqara, Izmir, Bog’dod shaharlarida joylashgan. Mazkur sanoat markazlarini va aholini asosan IES lar, qisman GES lar energiya bilan ta’minlaydi. Eronda AQSH va Yevropa iqtisodi qarshiligiga qaramay AES qurilmoqda.