Chiqarish markazi

Variantlarning 
joylashtirilishi. 
Sug„orma 
dehqonchilik 
sharoitida 
bo„laklarning qulay shakli-cho„ziq to„g„ri to„rtburchak, tomonlari nisbati tahminan 
1:20;  1:25;  va  undan  kattaroq,  odatda,  uzun  tomoni  nishablik  bo„yicha  tuproq 
hilma-hilligini baravar qamrab olishi bilan izohlanadi. 
 
Variantlar  tajriba  dalasi  bo„laklari  bo„yicha  3  guruhdagi  usullar  asosida 
joylashtiriladi:  standart  (andozali),  sistemali  (tartibli)  va  rendomizatsiyalangan 
(tasodifiy). 
 
Standart  (andozali)  usulda  har  1-2  variantdan  so„ng  nazorat-standart 
joylashtiriladi. 
 
Sistemali (tartibli) usulda variantlar asosan tartib bilan joylashtiriladi. 
Masalan, birinchi takrorlanishda ular, 1,2,3,4,5 va 6 tarzda raqamlangan bo„lsa, bu 
tartib boshqa takrorlanishlarda ham saqlanadi. 
 
Rendomizatsiya  (tasodifiy)  usulida  variantlar  har  bir  takrorlanishda 
tasodifan, ya‟ni qur‟a tashlash asosida joylashtiriladi. Bu usul quyidagicha amalga 
oshiriladi: 
 
Tajriba  variantlari  raqami  bir  hil  hajmdagi  qog„ozchalarga  yozilib,  bir 
idishga  solinadi-da,  yahshilab  aralashtirilgach,  birma-bir  tortib  olinadi.  Shunday 
tarzda  tegishli  variant  olingan  qog„ozda  ko„rsatilgan  raqam  bilan  belgilanadi, 
birinchi  takrorlanish,  so„ng  boshqa  takrorlanish  variantlari  shu  tartibda 
joylashtiriladi. 
 
Dala  tajribasi  natijalarining  ishonchlik  darajasini  belgilash  uchun  statistik 
(matematik)  baholash  talab  etiladi.  Buning  uchun  variantlarni  joylashtirishda 
rendomizatsiyaga asoslangan zamonaviy usuldan foydalaniladi. 
 
Bir takrorlanishning barcha variantlari hududiy jihatdan birlashtirilgan, ya‟ni 
bir  qator  (yarus)da  joylashgan  bo„lishi  kerak.  Tajribaning  barcha  takrorlanish  va 
variantlari  bir  qatorda  joylashsa,  yanada  yahshi  bo„ladi  (2.1-chizma).  Ammo, 
ko„pgina hollarda hudud va dalaning joylashish holati tajribani bir qatorga qo„yish 
imkonini  bermaydi.  Shuning  uchun  takrorlanish  (qaytariq)larni  qator  (yarus)lar 
bo„yicha joylashtirish mumkin (2.2 va 2.3-chizmalar). Ikki va undan ortiq parallel 
qatorlardagi  variantlarning  joylashish  tartibi  turli  qatorlardagi  takrorlanishlarda 

---

14 
 
shunday o„zgartirilishi kerakki, toki, bir hil raqamli variantlar hududiy yonma-yon 
joylashib qolmasin. 
1 
2 
3 
4 
5 
I 
5 
1 
2 
3 
4 
II 
3 
4 
5 
1 
2 
III 
2 
3 
4 
5 
1 
IV 
 
I 
II 
1 
2 
3 
4 
1 
2 
3 
4 
3 
4 
1 
2 
3 
4 
1 
2 
III 
IV 
 
2.2.chizma. Tajriba takrorlanishlarining 4 
qator (yarus)da joylanishi.
 
2.3.chizma. Tajriba takrorlanishlarining 2 qator 
(yarus)da joylashishi.
 
 
 
Tajribasining  qo‘yish  tehnikasi.  Tajriba  dalasida  takrorlanishlar  va 
bo„laklar avvaldan chizib tayyorlangan tizim asosida joylashtiriladi.  Unda barcha 
bo„lakchalarning  hamma takrorlanishlar bo„yicha tomonlari o„lchami ko„rsatilgan 
bo„ladi. 
 
Tajribani  dalada  qo„yishda  (bu  tajribaning  muhim  shartidir)  uning  ijrochisi 
shahsan  o„z  yordamchilari-ilmiy-tehnik  hizmatchilar  bilan,  albatta,  qatnashishlari 
shart. 
 
Tajribani  qo„yishda  quyidagilar  oldinda  tayyorlab  qo„yilgan  bo„lishi  zarur: 
20  metrli  ruletka,  uzun  pishik  kanop  ip,  nishon  ko„rsatuvchi  3-5  ta  tayoq, 
qoziqchalar,  burchaklarni  belgilovchi  qoziqlar.  Qoziqchalar  barcha  bo„laklar  soni 
ikki  marta  ko„paytirilganidan  ham  8-10  dona  ko„p  bo„lishi  talab  etiladi. 
Tajribaning  umumiy  ko„rinishi  belgilangach,  u  variantlar  bo„yicha  bo„laklarga 
ajratiladi. 
 
Dalaning burchaklaridan birida boshlang„ich nuqtani belgilab, bo„laklarning 
qisqa  tomonlariga  qoziqlar  qoqilib  aniq  belgilanadi.  Eng  muhimi,  ish  benuqson, 
sifatli  bajarilishi  va  burchaklar  qoqilgan  qoziqlar  bo„yicha  to„g„ri  chiziqni  tashkil 
etishi  zarur.  Buning  uchun  dalaning  uzun  tomoni  bo„ylab  oldindan  ip  tortiladi. 
Agar  tegishli  tomon  uzun  bo„lib,  ipni  tarang  tortish  imkoni  bo„lmasa,  nishon 
ko„rsatuvchi 2-3 tayoq u bilan taranglashtiriladi. Ip yonidan ruletka tortilib, tasmasi 
bo„yicha  o„lchab,  qancha  variant  sig„sa,  shuncha  qoziq  qoqib  belgilanadi  (qoziq 
tasmaning ko„rsatkichi oldiga  hamma vaqt bir tomondan  qoqiladi). So„ng ruletka 
yana suriladi, keyingi bo„lakning qarama-qarshi tomoni o„lchab belgilanadi. Bunda 
bo„lakning  yuqorigi  va  pastki  chegarasi  birinchi  egatga  nisbatan  to„g„ri  burchak 
hosil qilish kerak. 
 
Barcha  hollarda  qoziqlar  silliqlangan  tomoni  (unda  bo„lak  va  takrorlanish 
raqami  va  b.q.  yoziladi)  bilan  muayyan  bo„lakning  ichki  tomoniga  qaratilib 
qoqiladi.  Bu  uning  qaysi  bo„lakka  ta‟luqligini  bildiradi.  Takrorlanish  chegarasida 
esa ikkitadan qoziq qoqiladi. 
 
Har bir tajriba dalasida doimiy dastlabki nuqtani aniq belgilab qo„yish zarur. 
Unga ko„ra hohlagan vaqtda bo„lak chegarasini bilish mumkin. 
 
Tajriba  dalasi  chegaralarini  belgilab  qo„yishning  ko„pgina  usullari  mavjud. 
Ularning    hammasida  asosan  dala  chekkasidagi  doimiy  nuqtalar  (ariq  bo„yi,  yo„l 
yoqasi  elektr  ustunlari,  darahtlar  va  h.k.)  ko„zda  tutiladi.  Mana  shu  nuqtalarda 
doimiy  qoziqlar  o„rnatiladi  (dala  chekklarini  belgilovchi  qoziqlar).  Doimiy 
nuqtalar  bilan  tajriba  dalasi  burchagida  o„rnatilgan  qoziqqacha  bo„lgan  masofani 

---

15 
 
bir necha marta diqqat-e‟tibor bilan o„lchab, natijasi dala daftariga yozib qo„yiladi. 
Mabodo  burchakdagi  qoziq  yo„qolsa,  daftardagi  yozuvga  qarab,  uni  tiklash 
(o„lchash yo„li bilan) mumkin. 
 
Doimiy  o„rnatiladigan  qoziqlar  turli  ashyolardan  tayyorlangan  bo„lishi 
mumkin.  Ko„pincha  tag  tomoniga  ko„ndalang  to„sin  qoqilgan  yo„g„on  yog„och 
qoziq  50-70  sm  chuqurlikka  qoqiladi.  Bunda  shuningdek,  temir  quvur  bo„lagi, 
temir rels, hatto, tosh ustunicha ham o„rnatilishi mumkin. 
 
G„o„za  va  g„allada  o„tkaziladigan  tajribalarda  zarur  miqdorida  hisobli  va 
himoya  egatlari  ajratiladi.  Himoya  egatlari  o„rganilayotgan  omilning  yonma-yon 
joylashgan bo„lakka ta‟sirini bartaraf etadi. Ajratiladigan himoya egatlarining soni 
turli tipdagi tajribalar uchun turlicha bo„lishi mumkin. Himoya va hisobli qismlarni 
belgilashning bir necha usullari ma‟lum, bo„laklar  himoya va hisobli egatlarining 
bir-biriga  nisbatan  esa  turlichadir.  Barcha  tajribalar  uchun  umumiy  talab  shuki, 
chekkadagi  bo„lak  (maydon  ohiri)da  himoya  egatlari  4  tadan  kam  bo„lmasligi 
kerak. Buni quyidagi misollarda ko„rib chiqamiz: 
 
Tajribadagi har bir bo„lakdagi 4 tadan va 8 tadan egat qoldirilgan. 
 
A)  4  ta  egat  qoldirilgan  variantda  ekishda  traktorning  oldingi  g„ildiragi 
bo„lak  markazidan  yurishi  kerak.  Shunda  bo„lakda  2  ta  hisob  egati  ajratiladi, 
ularning ikki yonida bittadan himoya egat qoldiriladi. 
 
B)  8  ta  egat  qoldirilgan  bo„lakda  seyalkaning  birinchi  kirishida  traktorning 
oldingi  g„ildiragi  bo„lak  himoya  egatlari  chegarasidan  120  sm.  uzoqlikda  yurish 
kerak. 
 
Seyalka  ikkinchi  yurishda  8  egatli  variantdagi  ikkinchi  bo„lak  ekiladi. 
Navbatdagi bo„laklarni ekish ham  shu kabi amalga oshiriladi. Agar bo„lak 12 va 
undan  ko„proq  qatorli  bo„lsa,  ekish  va  traktorning  yurishi  uning  o„lchamiga 
moslashtiriladi. 
 
Bo„lakning har bir tomonidan 2 tadan emas, 1 tadan himoya egati qoldirish 
ehtiyoji  paydo  bo„lsa,  unda  variantlar  orasida  2  tadan  himoya,  6  ta  hisobli  egat 
bo„ladi.