Chiqarish markazi

21. DALA TAJRIBALARIDA G‘O‘ZANING VILT BILAN KASALLIGINI 
HISOBLASH USLUBI 
G„o„zaning versillez vilt bilan zararlanganligi tajribalarda quyidagilar 
asosida aniqlanadi: a) kasallikning tashqi belgilari bo„yicha; 
b) ildiz bo„yni yaqinida poya kesmasi bo„yicha. 
Kasallikni oldindan aniqlash uchun g„o„zaning viltga chalinish belgilarini 
bilish zarur. Vilt zamburug„i 
Virtcillium dahliae Kleb
, g„o„za rivojlanishning 
barcha pallalarida, ayniqsa nihollar mehanik, ildiz bo„yni, ildizlar shikastlanganda 
kasallik qo„zg„atadi. Kasallik inkubatsiya davri (o„simlikka pategon tomonidan 
kasallik yuqqanida uning belgilariko„ringuncha) havo va tuproq harorati, 
o„simlikning individual hususiyatlari (ifeksiyaga qashilik ko„rsata olish darajasi) 
kasallik qo„zg„atuvchining virulentligi (kasal yuqtiruvchanligi)ga bog„liqdir.
Dalada o„simliklar kasallik 3-4 chin barglik pallasidan ko„zga tashlanib, 
birinchi kuzgi ayozlargacha davom etadi. 
Viltga chidamsiz g„o„za navlarida urug„palla barglarining sarg„ayib 
turganini yo„qotadi, 2-3 kundan keyin dog„lar siyohrang-pushti rangga ega bo„ladi 
va arglar quriy boshlaydi. So„ngra kasallik 1 va2 chinbarglarda vilga hos dohlanish 
va bargning alohida qismlarida yoki butun yuzasida sarg„ayish namoyon 
boshlashga olib keladi. Kasallikning bundan keyin kechishi quyidagilarda 
nnamoyon bo„ladi: navbatdagi barglarda sarg„ishlik alohida dog„lar holida 
kuzatiladi, shu bilan birga barg turgorni uzoq vaqt yo„qotmaydi va to„kilmaydi 
yoki butun bargni tez qamrab olib, chekadan barg tomirlari orasiga tarqalib, ular 
yuzasida kamrab yashil tasmalar qoldiriladi. Bunda barg rangsizlanadi, quriy 
boshlaydi va to„kiladi. 
Viltga chidamli navlar (“Toshkent-1”, “Toshkent-6”) barg shapalog„ida 
kasallik oqish-yashil dog„lanish holida ko„rinib, yuir necha kunda nekroz ochiq-
qo„ng„ir dog„ga aylanadi. 
Ingichka tolali g„o„za navlarida vilt 5-6-barglar paydo bo„lganda ularning 
ba‟zi qismlarida to„q-qo„ng„ir nekrozlar ko„rinishida namoyon bo„ladi. 

---

111 
Vilt bilan kasallangan o„simliklarda amal davrining daslabki davrlarida 
barglar to„kiladi, g„o„za tupi quriydi, ko„saklar rivojlanmaydi, o„smaydi. Ba‟zi 
o„simliklar poyasining tepa qismida ikkilamchi barglar chiqaradi yoki pastki 
qimsida bir necha monopodial shohlar hosil qiladi. Bunday o„simliklar hosil 
tugunchalari paydo qilmaydi yoki ular 2-3 ta ko„sak tugsa ham bu ko„saklar sovuq 
tushguncha ochilmaydi. Kasaldan forig„ bo„lgan o„simliklar o„q va yon ildizlarida, 
ayniqsa, haydov qatlamida ko„plab oq ildizchalar hosil bo„ladi, ulardan ko„pchiligi 
oq bo„rtmalar ko„rinishdadir. 
Avgustning ohirida va sentyabrning birinchi yarmida viltning to„satdan 
boshlanadigan turi paydo bo„ladi. Bunda 2-3 kunda tupdagi barcha barglar 
bo„zarib, bir vaqtda so„liydi va o„simlik kurib koladi, kurigan barglar to„kilmaydi; 
ko„sakdagi tola va chigitlar etilmagan bo„ladi. Ingichka tllali go„za navlarini 
fuzarioz vilt amal davrining barcha pallalarida zararlantiradi. 
Kasallik boshlanishida urug barglarida va go„zaning pastki barglarida 
sargaygan tomirlar va unga yondosh to„imalari sargayishi kuzatiladi. Natijada barg 
sargaygan tomirlar bilan ular orasida yashil bo„lakchalardan iborat to„rsimon shakl 
hosil qiladi, bu,ayniksa,kuyoshga tutilganda anik ko„rinadi. 
Kasallangan o„simlik barglari turgorni yo„qotadi, ochilib koladi, ko„ngir 
rangga kiradi, nihollar urug barglarni tashlamay kuriydi, yosh o„simliklarda 
chinbarglar to„kiladi, fakat kurigan poyalargina koladi. Katta yoshdagi 
o„simliklarning yosh barglarida to„rsimonlik kuzatiladi. Ba‟zan katta yoshdagi 
o„simliklarda yosh barglaring bir qismi kolib, turgorni saklasa ham tomirlar 
bo„ylab barg ichiga kaytarilishi ko„zga tashlanadi. Ularda ham to„rlanish bo„ladi. 
Erta kasallangan o„simliklarda bo„gin oraligi yakinlashishi, ildiz bo„ynining 
yo„gonlashishi, barglar to„kilishi kuzatiladi. Fakat tupning uchida yangi barglar 
vujudga keladi, ular ham kuchli gijimlangan holda bo„ladi. 
Shonlash-gullash pallasida kasallangan o„simliklar, barglarni, shonalarini 
gullarini tashlab yuboradi, poyasi kuriy boshlaydi, mo„rt bo„lib, koladi, tuproqdan 
oson sugiriladi. Ko„saklar paydo bo„la boshlagan paytda kasallangan o„simliklar 
ba‟zan amal davri ohirigacha yashaydi vako„zda kuzda kuriy boshlaydi. Ular 
poyasi to„krok rangda, yuzasi surlanganga o„hshaydi, ko„saklari uzilmaydi 
(fuzarioz vilt diagnostikasi A.I.Salovyova, L.V.Poyarkova (1945 y.) tomonidan 
berilgan). 
Vilt o„simlik poyasining yogoch qismini butunlay, ba‟zan soglom to„kimalar 
bilan o„ralgan holda ko„ngir tusga, ayrim hollarda korayishiga olib keladi. Barg 
asosidan 3-4sm da bandining ichki to„kimasi ham ko„ngir tusga kiradi. O„simlik 
poyasining o„tkazuvchi to„kimalari korayishi uning tashki belgilari bilan va ularsiz 
ham bo„yni orkali qiyshik kesimi kasallanishini ko„rsatuvchi belgidir. 
Tajriba ko„yishda bo„lajak variantlar foni quyidagi belgilar bo„yicha 
aniklanadi: go„zaning vilt bilan kasallanganligi, uning paykal bo„yicha birdek 
iaksimlanishi va hosildorligi. 
Variantlar tajriba o„tkazilladigan davrda doimiy bo„lishi kerak. 
Dala defoliatsiya kilinguncha variantlarga bo„linib, go„zaning viltga 
chalinganligi variantlar bo„yicha aniklanadi (dastlabki zararlanganlik). 

---

112 
Kichik variantli tajribalar. 
Har bir variant 4 katorlan kam bo„lmasligi kerak. 
Himoya egatlari chekkadagilar bo„lib, 6-8 katorlikda 2-4 tadan egat, agar 8 dan 
ko„p bo„lsa, ikki yondan 4 tadan, jami 8 kator koldiriladi. Hisobli egatlar har 
variantda o„rtadagilardir. Hisoblashlarda barcha o„simliklar katnashib, soglom va 
viltga chalinganlarga ajratiladi. Kulay bo„lishi uchun katordagi barcha o„simliklar 
hisoblanadi, shu bilan birga, kator ohirida kasal va soglom go„zalar soni aniklanadi 
va yozib ko„yiladi (1-son daftar). 
Yirik varianli tajribalar. 
Go„za viltga chalinganligi hisoblash uchun 
variantning o„rta katori olinadi. Bu katorlarda 10 tup 20 bo„lakcha olinadi. 
Bo„lakchalaklar shahmat tartibda joylashadi. Dalada go„za vilti yahlit yoki 
dogsimon tarkalishi mumkin. Hisob bo„lakchalarini yukoridagicha joylashtirish 
vilt tarkalishini tavsiflaydi.