Chiqarish markazi

Olingan hosil hakidagi hakidagi ma’lumotlarga ishlov berish uslublari 
tavsifi. 
Olingan hosil hakidagi ma‟lumotlarga ishlov berish uslubini to„gri tanlash 
ko„p omillarga, hususan hatolar turi, tajriba tizimi va boshka omillarga boglik. 
Har qanday tajribada olingan ma‟hlumotlarning o„zgaruvchanligi bizga 
noma‟lum bo„lgan, bizlar nazorat kilolmaydigan sabablarga, tasodifiy hatolarga 
boglik bo„lib, ular ekiladigan materiallarnig bir hil emasligi, tuproq, meteoroligik 
va boshka sharotlar turlichaligi tufayli vujudga keladi. Tasodifiy hatolar ham 
ijobiy, ham salbiy ahamiyatga ega bo„lishi mumkin. Shu bois katta mikdordagi 
parallel aniklanishlarda ularning qisman o„zaro ko„y beradi. 
Tasodifiy hatolardan tashkari sistemali hatoalr-yahlit va yahlitmas hatolar 
ham mavjuddir. Yahlit sistemali hato barcha variantlarga taalukli bo„lib masalan, 
tuproq unumdorligi sistemal (muttasil oishb boradi yoki pasayadi)bo„lib 
birinchidan ohirisiga karab o„zgaradi. Bunday hato variantlari bir-biriga 
solishtirishga monelik kilmaydi. Bu hatoni aniklab, ta‟siriga farkli ishlov usuli 
bilan barham berish mumkin. 
Yahlitmas hatolar fakat ayrim variantlarga tegishli bo„lib, ularnig 
kiyoslanishiga monelik kiladi, demak, tajriba natijalarinig kimmatini tushiradi. 
Tajribalar natijalariga matematik ishlov berishning quyidagi usullari 
ma‟lum: umulashtirilgan, bo„laklangan, farklanuvchi, tuzatilgan og„ishlar va 
dispersion tahlil. 
Bo„laklangan usulda hosil ko„rsatkichlariga har bir variant uchun alohida, 
boshka barcha usullarda butun tajriba davomidagi ko„rsatkichlarga yahlit ishlov 
beriladi. 
Bo‘laklangan va umumlashtirilgan (farklanuvchidan tashkari) 
usullaridan 
ularnig variatsiyalanishi takrorlanishlar bo„yicha mavjud bo„lmagan, boshkacha 
aytganda, boglanmagan hollarda foydalaniladi. Bunday hollarda esa sistemali hato 
tufayli yuzaga keladi. Bu shartlarga ko„pincha vegetatsiya tajribalari javob beradi. 
Ularda parallel idishlardagi hosil ko„rsatkichlari sistemali hatolar bilan emas, balki 
tasodifiy hatolarga boglikdir. 
Bu usuldan foydalanish sistemali hatolari ajratilmaganligi tufayli noto„gri 
natijalar berish mumkin. 
Undan tashkari, ko„p variantli tajriba hosli hakidagi ma‟lumotlarga bo„lakli 
usul bilan ishlov berish nihoyatda mushkul, chunki har qanday ikkita kiyoslangan 
o„rtacha arifmetik ko„rsatkich farkning hatosi va bu fark ishochliligini mazkur 
usulda alohida aniklash zarur. SHu bilan birga, tahminan kulaylik, tajribaning 6-

---

128 
variantida 6 ta turli hato mavjud, bir variantini boshkasi bilan kiyoslash 
imkoniyatining soni esa, 5 ga teng. Demak, agar variantlarni barcha imkoniyatli 
kiyoslashlarda juftlash imkoniyati yaratilsa, u holda bu 6 ta hatodan tashkari ikkita 
arifmetik o„rtacha ko„rsatkich farki hatosi ni va bu farklar ishonchliligi 
ni 
15 marta aniqlashga to„gri kelar edi. Shuning uchun, koidaga binoan, o„rtacha 
ko„rsatkichlar hatosini har bir variant uchun alohzida emas, balki tajriba uchun 
butunlay yahlit (umumlashtirgan holda) hisoblash kerak. 
Afsuski, ko„p variantli tajribalarda hosil ko„rsatkichlariga bo„laklab ishlov 
berilganda har bir variant uchun M±m keltirilgani tez-tez uchratishiga to„gri keladi. 
Bu erda M variantalridan birinngsh o„rtacha arifmetik ko„rsatkichli, esa 
uning hatosidir. Shu bilan hosil hakidagi ma‟lumotlarga matematik ishlov berish 
chegaralanadi. Tushunarli, ammo tajriba variantalri bo„yicha o„rtacha arifmetik 
ko„rsatkichlar farkining ishochliligi hakida o„zaro kiyoslanayotgan bu 
ko„rsatkichlarga asosan hulosa chikarish mumkin emas. 
Har qanday tajriba variantlari farkining hatosini va farklar ishonchliligini 
aniklash uchun quyida keltirilgan hosilni bo„laklab hisoblash formulalari bo„yicha 
ko„shimcha hisoblashga to„gri keladi. 
Bayon etilgan bu ikki koida bo„yicha hosil ko„rsatkichlarigap bo„laklab 
ishlov berish usuli fakat cheklangan variantli (2-4) vegetatsiya tajribasidagina 
ko„llanish mumkin. Dala tajribasi natijalariga bu usul bilan ishlov berish umuman, 
maksadga muvofik kelmaydi. Binobarin, B.A.Dospehov (1965) ta‟kidlaganidek, 
«To„grisni aytganda, tashkil etilgan takkrorlanishlar usuli bo„yicha o„tkazilgan dala 
tajribasi natijalariga baho berish uchun bo„laklab ishlov berish usulidan 
foydalanish mumkin emas». 
Ammo tajribaning ba‟zi variantlarida takrorlanishlar bo„yicha keskin 
farklanuvchi, gumonli, ehtimol tasodifiy rakamlar bo„lgan barcha hollarda 
bo„laklangan usulni ko„llasa bo„ladi. Shu bilan birga, bu ko„rsatkichlar o„rtacha 
o„zgarishlar mumkin bo„lgan chegaralar tashkarisiga chikmaganini oldindan 
tekshirib ko„rish kerak. Lekin bu o„zgarishlar ushbu variantni yaroksiz deb topish 
uchun asos bo„lishi mumkin emas. Bu holda gumon tugdiruvchi rakam fakat u 
hakikatdan tasodifiy hato natijasida yuzaga kelgani isbotlansagina yaroksiz deb 
hisoblanish mumkin. 2- 3 parallel variantda biror sana anik tasodif bo„lib chiksa, 
unda tegishli variant chikarib tashlanadi, birorta takrorlanish 8-10 variantdan 
tuzilgan bo„lib, shundan 3-4 variantda shunday holat yuz bersa, takrorlanish to„lik 
yaroksiz hisoblanadi, belgilangan og„ishlar, chegarasidan chikmagan gumonli 
sanalar interpolyasi kilinadi. Bu amallarni fakat imkoniyat yo„k hollardagina juda 
katta ehtiyotkorlik va adolat tamoyillariga rioya kilib ko„llash mumkin. 
Dala tajribasining turli takrorlanishlarida tuproq unumdorligi turlichaligi 
tufayli yuzaga kelgan sistemali hatolarga farklanuvchi ishlov usuli ilan barham 
beriladiyu bunda shu hatolar bilan boglangan juftliklar o„zaro solishtiriladi. 
Shuning uchun bu usul bilan nazorat (standart) variantlari ko„p bo„lgan yoki 
variantlar oddiy usulda joylashtirilgan, lekin variantlar soni kam bo„lgan tajribalar 
natijalari hakidagi ma‟lumotlarga ishlov berish maksadga muvofikdir. 

---

129 
Oddiy dala tajribasi natijalari tasodifiy va noyahlit sitematik hatolar ta‟sirida 
turli tuman, ular vositasida takrorlanishlar bo„yicha tuproq unumdorligidagi 
o„zgarishda aniq bir qonuniyatni belgilash mushkul bo„lsa, 
to‘g‘rilangan og‘ishlar
yoki 
variatsiya (diopersiya )lar
usuli (R.A.Fisher) qo„llaniladi.
A.V.Sokolov (1967 y.) ushbu usullarga quyidagicha qiyosiy tavsif beradi: 
“Ikkala usul ham tasodifiy og„ishlar kvadratlari yig„indisining bir hil qiymatini 
beradi, faqat tuzilgan og„ishlar usulida ular bevosita, variatsiyalar tahlilida 
ayirmasi bo„yicha aniqlandi. Tajriba takrorlanishlari buyicha tuprok unumdorligi 
o„zgarish ta‟sirini hisobdan chiыarish u va bu holda ham asosida amalga 
oshiriladi» 
Ular orasidagi muhim fark shundan iboratki, tuzilgan og„ishlarda tajriba 
hatosi ikki o„rtacha ko„rsatkits orasidagi ayrim hotosi kabi belgilanadi, dispersli 
tahlilda esa fisher mezoni bo„lib, u variantlar oarsidagi og„ishlar tasodifiylardan 
necha marta ko„pligini anglatadi. 
Dispersli tahlil usuli bo„yicha tajriba variantlari roasidagi fark parallel 
variantlar hosil ko„rsatkichlari orasidagi farkdan katta bo„lsa, tajriba yarokli 
hisoblanadi. 
Hosil ko„rsatkichlariga ushbu usullar bilan matematik ishlov berish keng 
mikyosda kabul kilingan. B.A.Dospehov fikricha, dispersli tahlil ko„p omilli 
tajribalar natijalariga baho berishda ko„llanishi mumkin. Shunga ahamiya berish 
kerakki, turli tadkikotchilar variatsiyali grafik ko„rsatkichlari uchun turli belgilarni 
ko„llashada. Masalan, V.P.Peregudov butun tajriba uchun o„rtacha hosil 
ko„rsatkichlari hatosini «E» bilan, A.V.Sokolov «m» bilan, B.A.dopehov «m»yoki 
«S
h
» bilan belgilaydi. Bu materiallarga ishlov berish usullarini, o„rganishni, 
so„zsiz, qiyinlashtiradi. 
Quyida bir yillik tajribalar hosil ko„rsatkichlariga barcha kayd etib o„tilgan 
uslublar bilan ishlov berishni ko„rib chikamiz:
bo‘laklangan, umumlashtirilgan 
tuzatilgan va tuzatilmagan og„ishlar bilan, 
farklanuvchi 
A.V.Sokolov (1967) tizimi 
bo„yicha, 
dispersli tahlil 
usuli V.P.Peregudov (Agrohimiya, pod red. 
V.M.Klechkovskogo i A.V.Peterburskogo, 1964, s 491) va B.A.Dospehov (1979), 
ko„p 
yillik tajribalarni 
A.V.Sokolov, P.N.Konstantinnov va B.A.Dospehov usullari 
bo„yicha.