Chiqarish markazi

Bug‘doy hosilini yig‘ishtirib olish va hisoblash usullari 
Tajriba olib borilayotgan g„allazorni hosili yig„ishtirib olinishi uchun 
tayyorlashda variantlarda egatlar ajratiladi. 
Buning uchun g„allazorning yuqori va pastki qismidagi 8-10 metrdagi 
bug„doy o„rilib, kombaynga yo„l ochiladi. Variantlar 4 nuqtada dioganal bo„yicha 
har 0,25m
2
da namunalar olinib, ulardagi ildiz soni, umumiy poya soni, boshoqli 
poyalar, boshoq soni dalaning o„zida sanaladi. Olingan namunalar laboratoriyaga 
olib kelinib (ular ildizi bilan olinadi), poya uzunligi, boshoq uzunligi, har bir 
boshoqdagi boshoqchalar va don soni, undagi donning umumiy vazni va 1000 
dona don vazni aniqlanadi. 

---

125 
Tajriba dalasi o„rim boshlanishidan oldin begona o„tlardan tozalanadi, 
shuningdek, o„rim-yig„im talat darajasida o„tish uchun hamma ehtiyot choralari 
ko„rib qo„yiladi. 
Tajriba maqsadiga asosan har bir variantdagi bug„doy alohida-alohida 
o„rilib, yig„ishtiri olingan hosil vazni aniqlanadi. 
Kichik maydondagi tajribalarda bug„doy qo„lda yoki minikombaynlar bilan 
o„rib olinadi. 
Olingan hosil variantlar va qaytariqlar bo„yicha hisoblanib, jamlanadi va 
tajriba dalasi bo„yicha o„rtacha hosil chiqariladi, bu jarayondagi barcha 
ma‟lumotlarga matematik sulda ishlov beriladi. 
23.OLINGAN HOSIL MA’LUMOTLARIGA VARIATSION STATISTIKA 
USLUBIDA METEMATIK ISHLOV BERISH 
Dala va hattoki vegetatsiya tajribalarida ular juda puhta o„tkazilganda 
parallel va variantlardan bir hosil olib bo„lmaydi. Bitta variantning o„zida 
hosildorlik hatto takrorlanishlar bo„yicha ham o„zgarib turadi. Bu dala tuprog„i 
unumdorligini bir hil emasligi, tajribani o„tkazish tehnikasi, har tup o„simlik o„ziga 
hos o„zgaruvchanlik hususiyatiga egaligi va mehanik zararlanish bilan izohlanadi. 
Ko„p sonli parallel variantlar va tajribalarda hatoliklar bo„lsmasa, tuproq 
unumdorligi ideal daraja birhillashtirilsa, olingan hosil haqidagi ma‟lumotlarning 
o„rtacha arifmetik qiymati shu hosilning haqiqiy qiymatiga mos keladi. Bunday 
hollarda parallel variantlardan olingan hosil uchun haqiqiy hosilning muayyan 
qiymati atrofida bo„ladiki, bunda ularning ko„rsatkichlari maromida taqsimlanish 
eri chizig„i yoki variatsion
Parallel variantlar soni cheklangan (4-6) bizning amaliy ishimizda har bir 
variant uchun hosilning o„rtacha arifmetik qiymati bu variantdagi hakiqiy hosil 
uchun anik ko„rsatkich bo„la olmaydi. Ammo ayrim ko„rsatkichlar hakiqiy 
o„rtacha qiymat atrofida ma‟lum tarzda joylashayotganini bilgan holda, emperik 
o„rtacha qiymati hakiqiydan u va bu mikdordaga o„zgarish ehtimolligini belgilash 
mumkin. 
Ko„rsatkichlar normal taksimlanishi grafigida absissa uќi M nuktasidan 
(o„rtacha arifmetik) ikki tomonga ayrim ko„rsatkichlarning o„zgarish birikmalari 
ko„yib chiqilgan (23.1.-chizma). 

23.1.-chizma. Gauss grafigi. 

---

126 
Eng yukori ko„rsatkichlar o„rtacha arifmetik qiymat yakinida joylashgan. 
O„rtacha son ko„rsatkichidan oshishlar oshgan sari, ulardan keskin farqlanuvchilar 
bo„ladi. 
Grafikda kobarikdan botik shaklga o„tgan nukta asosiy yoki kvadratik 
o„zgarishga mos keladi, yunon harfi (sigma) bilan belgilanadi. U variatsiya 
kamrovi, kator tarkokligini tavsiflaydi. Kator qancha tor bo„lsa, shuncha kam 
vaaksincha, kator qancha keng bo„lsa, shuncha katta, o„zgaruvchnlik bo„lmaganda 
nolga teng bo„ladi. 
Hamma ko„rsatkichlarning uchdan ikki qismi (68,3%) M=oraligi ichida 
fakat uchdan biri (31,7%) bu oralikdan tashkarida yotadi. Demak, shu katordagi 
tusmollab olingan har kagday ko„rsatkichning oraligidan tashkariga to„gri kelish 
ehtimolligi 0,317 ga teng. U vabu tomonga o„zgarish dan ko„prok bo„lishi barcha 
ko„rsatkichlarning 22 dan bir qismida (4,5%), o„rtacha ko„rsatkichdan og„ish 38 
dan ko„prok bo„lishi esa 370 holatda fakat bir marta uchraydi. 
Alohida aniqlanishning asosiy yoki kvadratli og„ishlari birligini hisoblash 
quyidagi formula bo„yyicha bajariladi: 
Bunda – v o„rtacha arifmetik qiymatining alohida aniklanish og„ish (ba‟zan 
u bilan ifodalanadi); 
∑v
2
– og„ishlar kvadratlar yigindisi; 
n – tajribaning parallel variantlari-takrorlanishlar soni. 
Variatsiya katoriningg asosiy elementlariga o„rtacha arifmetik hato ham 
kiradi. Kiskas, o„rtacha yoki kvadratli hato dir. Uasosiy og„ishni kuzatuvlar soni 
ning kvadrat ildiziga bo„linganiga teng: 
Aniqlashlar ishonchliligi takrorlanishlar sonining kvadrat ildiziga mutanosib 
holda oshib boradi. Masalan, tajriba 4 karra takrorlanishalrda o„tkazilsa, unda 
uning anikligi bir karra takrorlanish ishonchliligiga nisbatan 2 marta (√4) ortadi. 
Ushbu variantning o„rtacha arifmetik hatosini o„rniga uning qiymatini ko„yib 
aniklash mukin: 
Shunda 
Tajriba 
hatosining 
o„rtacha natija qiymatiga taksimlanib, foizda
ifodalangani tajriba aniqlagi, deb ataladi. Tajriba anikligi odatda, da
ifodalanadi. 
Agrotehnik tajribalar uchun aniklak 4-8%, har hil ekinlar navlarini sinashda 
2-4% mikrodala va lizimetrik tajribalar uchun 2-3%, dala, laboratoriya kuzatuvlari 
va tahlillari uchun 1-3% bo„lishi mumkin. 

---

127 
Tajribaning turli variantlari uchun o„rtacha arifmetik qiymatlari farqi 
ishnchliligini aniklash zarur. 
Agar o„rtacha M, hatosi +_ m
1
ga teng bo„lsa, boshqa o„rtacha M
2
ning 
hatosi +_ m
2, 
unda farqlar hotasi (m
0
), o„rtachalar farqi M
1
-M
2
bo„lsa 
ga tengdir. 
Ikki arifmetik qiymat farqi (D), agar u bu farqning hatosi (
)dan 3 marta 
katta 
bo„lsa, ishonchli isbotlangan hisoblanadi. Ammo ko„pchilik 
kuzatuvlarda farqlarning hatoga taqsimlanishi, ikkiga teng bo„lsa, bu ishonchliga 
yaqin sanaladi.