Chiqarish markazi

Gerbitsidlarni qo‘llash 
ularning turiga qarab pukash (ho„llanadigan kukun, 
emulsiya) yoki sepish yo„li bilan (donalashtirilgan shakli) amalga oshiriladi. Turli 
preparatlar turlicha ta‟sir qiluvchi modga egaligi hisobga olinib, ularni qo„llash 
me‟yori ushbu formula bo„yicha belgilanadi: 
T=n·100%/R 
Bunda: T-preparat sarfining tehnik me‟yori, kg/ga; 
n-prepratning ta‟sir qiluvchi modda bo„yicha sarflanish me‟yori, kg/ga; 
R-preparat pasporti bo„yicha ta‟sir qiluvchi modda miqdori, %. 
Masalan, katoranning pahtazorga sepishga mo„ljallangan miqdorini 
hisoblaymiz: 
T=1,3·100%/80=1,6kg/ga 
100m
2
li variant 100 marta kam preparat (16g) talab qilinadi. 
Agar preparat eritmalari, suspenziylari, emulsiyalari turg„un bo„lsa, tezda 
cho„kmasa, barcha takrorlanishalar uchun avval dastlabki eritmani tayyorlab, keyin 
undan zarur hajmgacha suv quyib, ishchi eritma tayyorlab, suspenziya yoki 
emulsiya purkagichlar (traktor yoki bir kishilik) bilan ekish chizig„i bo„yicha 30sm 
tasmasimon sepib chiqiladi. Ishchi eritma sarfi 400l/ga, tasmasimonda (30sm 
kenglikda) 200 l/ga. Tekis sepish uchun tuproqqa gerbitsid sepilgpn kuni va 
gerbitsid sepilganining 6-kuni 0-5 va 5-10sm. chuqurlikda namlik aniqlanadi. 
Kuchli shamollar esadigan hududlarda sepilgan gerbitsid tuprog„i bilan uchirilib 
ketadi, uning begona o„tlarga ta‟siri bo„lmaydi. Shuning uchun gerbitsidlarni 
tuproqqa yopishtiruvchi preparatlarga (sulfat-spirt bardasi yoki biror polimer bilan) 
qo„shib sepish zarur. Bu yahshi natija beradi. 
Gerbitsidlarni amal davrida sepish. 
Bunda u o„sib chiqayotgan begona 
o„tlarni qirib yuboradi. Ammo bu davrda sepilgpn gerbitsidlar o„sib turgan begona 
o„tlarga ta‟sir qilmaydi. Gerbitsidlar suv berishdan oldin g„o„zaning bo„yi 25-30sm 
etgnda uning 2 tomonidan 15sm li tasmasimon bo„lakchaga “PHG-4” yordamida; 
bug„doyzorlarda begona o„tlar maysalash davrida “OVH-28” yoki boshqa purkash 
molamalari yordamida purkaladi. 
Tuproqqa ishlov berish va ekinlarni parvarishlash 
ishlari barcha 
variantlarda muddatida, sifatli va bir hil bajarilishi darkor. Chopiq (o„t o„ldirish) 
amallari tajriba tizimid ko„rsatilgan variantlarda bajariladi. 
Ekinlarning o‘t bosganligini hisoblash ishlari. 
Tadqiqot maqsadi va 
gerbitsid turiga qarab, amal davrida 3 marta va hosilni yig„ishdan oldin amalga 
oshiriladi. Hisoblashlar doimiy va harakatchan maydonchalarda o„tkaziladi. O„t 
bosganlikni aniqlash maqsadida birinchi hisoblashda butun amal davri uchun 
doimiy maydoncha tayyorlanadi. U qoziqlar bilan belgilanib, rasmga ham olinadi. 
To„rtga hisobli qatorni o„z ichiga olgan bu maydoncha kattaligi 1m
2
bo„lishi 
mumkin. Har bir qatorning gerbitsid sepilgan 30sm lik tasmasimon bo„lakchadagi 
o„tlar hisoblanadi. Bunday maydoncha har bir variantda 3 tadan kam bo„lmasligi 

---

101 
kerak. Harakatchan hisob maydonchasi gerbitsidning o„tlar soniga va og„irligiga 
ta‟sirini aniqlash uchun zaurr. Bu mayloncha hisob bir marta o„tkaziladi. 
Uzoq muddat samarali ta‟sir etuvchi gerbitsidlar solingan variantlarda o„tlar 
3 marta hisobga olinadi: gerbitsidlarni sepishdan oldin, ekish oldidan, kultivatsiya 
va pahta terimidan oldin. 
Gerbitsidlar almashlab ekish dalasiga sepilgan tajribalarda o„tlar ajriba 
boshida (dastlabki o„t bosganlik) va almashlab ekishda har bir ziroat ekilishidan 
avval hisoblanadi. 
Begona o„t turidan gerbariy yig„iladi. Bu tegishli dalada shu turdlaragi 
begona o„tlar uchraganini tasdiqlash uchun zarur. 
Begona o‘tlar urug‘i va vegetativ organlari orqali o‘t bosishni hisobga olish 
uchun tuproq burug„lanib olinib, 0-25mm li elakdan o„tkaziladi. Ekiladigan o„tlar 
urug„ini boshqa dag„al, qattiq jismlardan ajratish uchun og„ir suyuqlik (potash, 
hlorli ruh) ishlatiladi yoki urug„ tahta ustiga yoyib qo„yib, sanaladi. 
Tuproqni ifloslantirgan begona o„tlarning vegetativ organlarini hisobga olish 
ko„p mehnat talab qilinadi. Bu ishni osonlashtirish uchun tuproqning yuqori 
qatlamlarida tarqalgan ildizpoya va bachkilarni hisoblash bilan chegaralaniladi. 
Ajriq ildizi va ildizpoyalarni aniqlash uchun 50sm gacha, ko„p yillik ildiz 
bachkili o„tlar ildizi va ildizpoyalarini hisoblash uchun 1m gacha kavlash etarlidir. 
Buning uchun, 0,5h 1m kattalikdagi 3-5 ta maydoncha kavlanib, chiqarilgan 
tuproqdagi o„tlar ildizi, ildizpoyasi, bachkisi, kurtaklari terib olinadi, yuviladi, 
quritiladi, tortiladi. 
Begona o„tlar urug„ining shamol bilan tarqalishi quyidagicha aniqlanadi: 
dalaning o„rganiladigan qismida har biri 1m
2
dan iborat bo„lgan kamida 4 ta 
maydoncha ajratilib, ularga doka yoki pahtadan o„qilgan mato yoyiladi. Har 10 
kunda doka yoki mato ustiga shamol uchirib keltirilgan o„tlar urug„i sanaladi, turi 
aniqlanadi va 1m
2 
dagi o„rtacha soni hisoblanadi. 
Shamol uchirib keltirgan begona o„tlar urug„lari boshqa usul bilan ham 
hisoblanadi. 
Bunda temir yoki tahtadan har birining balandligi 15-20sm, yuzasi 0,5 yoki 
1m
2 
bo„lgan 4 ta quti (yashik) yasaladi. Urug„larni yo„qotmaslik uchun ularning 
ustiga teshiklari 2-3sm li to„r yopiladi. Kuchli shamol turadigan erlarda ustiga 
0,25sm li to„r yopilib, 5-6sm qalinlikda suv quyilgan temir qutilar dala dioganali 
bo„ylab terib qo„yiladi va har 10 kunda ularga shamol bilan kelib tushgan begona 
o„tlar urug„i sanaladi. 
Begona o„tlar urug„i suv bilan tarqalishini o„rganish mumkin: suv egatlarga 
taqsimlanadigan joyda 50 l li hovuzcha kavlanadi, hovuzchadagi begona o„t 
urug„lari 2 qavatli doka yoki 0,25mm li elak bilan har 2 kunda 4 karra olinadi. 
Novlardan egiluvchan quvurlarga suv olib, g„o„za va boshqa ziroatlar 
sug„oriladigan quvurlarning bosh qismi, o„rta qismi va ohiridagi teshiklardan 
oqayotgan suv 0,25mm li to„r orqali 1000 yoki 3000m
3
o„tkazilib, 1m
3
begona 
o„tlar urug„i hisoblanadi. 
Begona o„tlar urug„i qushlar orqali tarqalishini aniqlash uchun dalaning 4 
joyiga dioganal bo„yicha 1m
2
li doka yoyib qo„yiladi. Har 10 kunda dokada qolgan 
qush najaslaridagi o„tlar urug„i sanaladi. Go„ngdagi begona o„tlar urug„ini bilish 

---

102 
uchun 1 kg go„ng olib quritiladi, 20 g li namuna 4 marta olinib, 0,2mm li elakdan 
o„tkaziladi, lupa yordamida undaga o„tlar urug„i ajratilib, sanaladi, ularning turlari 
aniqlanadi. 
G‘o‘za va g‘alla boshqa ziroatlarning o‘sishi, rivojlanishi va hosildorligi. 
Begona o„tlarga qarshi qo„llanilayotgan kurash choralari madaniy o„simliklarga 
ham ta‟sir qiladi. Shuning uchun madaniy o„simliklarda ham fenologik kuzatuvlar 
o„tkaziladi va hosildlik aniqlanadi. Zarur hollarda bgona o„tlarning madaniy 
o„simliklarga etkazgan zarari hisobga olinadi. 
Gerbitsidlarning tuproq unumdorligi ko‘rsatkichlariga ta’sirni aniqlash 
uchun nitratlar miqdori, tuproq namligi, mikrobiologik faolligi va agrokimyoviy 
hususiyatlari o„rganiladi. 
Tuproq va o‘simliklarda gerbitsidlar qoldiqlari hamda metabolitlar 
gerbiyidlar solingandan to to„liq parchalangunicha olingan tuproq namunalarida 
aniqlanadi. 
 
Gerbitsidlar bilan ishlashda ehtiyotkorlik choralari. 
Gerbitsidlarni saqlash, 
tashish va sepishdan havfsizlikni ta‟minlovchi choralar ko„rilishi lozim. Buning 
uchun quyidagi qodi va yo„riqnomalarga amal qilish zarur: “O„zbekiston qishloq 
ho„jaligida pestitsidlardan havfsiz foydalanishga doir qo„llanma”, Toshkent, 1997 
va “O„zingizni pestitsidlardan qanday himoyalash kerak”, Toshkent, 1997. 
Kichik yoshdagi bolalar, homilador va emizuvchi ayollarga gerbitsidlar bilan 
ishlash uchun ruhsat berilmasligi kerak. Ishlovchilar preparatlarning hususiyatlari 
va ularga munosabatda bo„lishi usullari bilan tanishtirilishi zarur. 
Gerbitsidlar bilan ishlovchilar mahsus oyok qiyimi, mahsus ust qiyimi, 
ko„lkop, protivagaz, respirator, himoya ko„zoynagi va boshkalar bilan 
ta‟minlangan bo„lishlari kerak. Gerbitsidlar bilan ishlayotganda, shuningdek, ish 
jarayonlarida ovkatlanish, suv ichish, chekish mumkin emas. Ish tugagach, ko„lni 
sovun bilan yuvish, ogiz va tomokni chayish yoki dushga tushish va qiyimini 
almashtirish zarur. Suv havzalarini ishchi eritmalar bilan ifloslantirish, bunday 
eritmalarni to„kish takiklanadi. Ishchi eritma tayyorlangan maydonchada 
gerbiyidlar 5% li kalsiy sodasi yoki 10% li hlorli ohak bilan zararsizlantiriladi.