Buyuk alloma va mutafakkir

35.Mavzu: 4 sentyabr – Abu Rayhon Beruniy tavallud topgan kun.

“Buyuk alloma va mutafakkir”.

O’rta asrning buyuk qomusiy olimi Abu Rayxon Muxammad ibn Axmad Beruniy 973 yil 9 sentabrda Xorazmning qadimgi poytaxti Kot shahrida tug’ildi. Ayrim manbalarda Beruniyni Kot shahrining tashqarisida tug’ilgan, shu sababli uni "Beruniy", ya’ni "tashqarilik" degan taxallus bilan atashgan deyishadi.Yoshligidanoq ilm-fanga qiziqishi orta bordi. Beruniy keyinchalik mashhur olim Abu Nasr Mansur ibn Iroq qulida ta’lim oldi. Ibn Iroq astronomiya, geometriya, matematikaga oid birqancha asarlar yozib, shulardan 12 tasini Beruniyga bag’ishlaydi.

Beruniy ona tilidan tashqari yana bir qancha tillarni: arab, sug’diy, fors, suryoniy, yunon va qadimgi yaxudiy tillarini, keyinchalik Hindistonda sanskrit tilini urganadi.Uz ilmiy asarlaridan birida yozishicha, u Xorazmda yashagan davrida, 990- yillardan boshlab Kot shahrida muhim astronomik kuzatishlar utkazgan. Bu kuzatishlar uchun o’zi astronomik asboblar ixtiro etgan. 22 yoshidan Kaspiy dengizining janubi-sharqiy sohilidagi Jurjon shahrida yashadi. Song qadimgi Ray shahriga bordi, 998 yildan keyin yana Jurjonga keldi va bu yerda o’zining ikkinchi ustozi tabib, astronom, faylasuf Abu Saxl Iso Masixiy bilan tanishib, undan ta’lim oldi. Beruniy "Osorul-bokiya anil-kurunil-xoliya" ("Kadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar") asarini Jurjonda yoza boshlagan va 1000 yilda tamomlagan. "Osorul-bokiya" Beruniyga juda katta shuhrat keltirdi, uni fanning hamma sohasiga qiziquvchi buyuk olim ekanini kursatdi. Bundan tashqari, Beruniy Jurjonda astronomiya, metrologiya tarixiga oid 10 dan ortiq asar yozdi. Beruniy Xorazmning yangi hukmdori Abu Abbos Ma’mun II ibn Ma’mun tomonidan mamlakatning yangi poytaxti Urganchga chaqirtirildi Xorazmshox tomonidan juda katta izzat-ikrom bilan qabul qilingan.

Beruniy Urganchda Ma’munning bevosita rahnamoligida vujudga kelgan ilmiy markazda faoliyat kursatadi. Beruniy shox Ma’mun II ning eng yaqin maslahatchisi sifatida mamlakatning siyosiy ishlarida ham faol qatnashadi. Beruniy 1017-1048 yillarda Gaznada hayot kechiradi va bu davr uning ilmiy faoliyati uchun eng mahsuldor davr buldi. Beruniyning "Xorazmning mashhur kishilari" asari ham shu davrda yaratilgan. Uning muhim astronomik-geografik asari "Turar joylar orasidagi masofani tekshirish uchun joylarning oxirgi chegaralarini aniqlash" "Geodeziya" 1025 yilda yozib tugatilgan. Beruniyning "Munajjimlik san’atidan boshlang’ich tushunchalar" asari ham 1029 yil Gaznada yozilgan. Asarning forscha, arabcha nushalari bizgacha yetib kelgan. Unda usha zamon astronomiyasi bilan bog’lik bulgan bir qancha fanlar hakida muhim ma’lumotlar berilgan. Beruniyning "Hindiston" nomli mashxur yirik asari "Hindlarning aqlga sig’adigan va sig’maydigan ta’limotlarini aniqlash kitobi" nomi bilan 1030 yilda yozilgan bulib, bu shox asar Garb va Sharq olimlari, shu jumladan, hozirgi zamon hind olimlari tomonidan yuksak baholangan. Maxmud G’aznaviyning Hindistonga qilgan yurishlaridan birida shohga hamrox, bulgan Beruniy, u yerda sanskrit tilini puxta urganishi, hind madaniyati, adabiyoti va Hindistonning usha davr olimlari bilan yaqindan tanishishga hamda bu mamlakat haqida ulmas asar yaratishga imkon berdi. "Hindiston"