5-topshiriq Abu Rayhon Beruniy (973-1048)

5-topshiriq

Abu Rayhon Beruniy

(973-1048)

O`rta asrning buyuk qomusiy olimi Abu Rayhon Muhammad ibn Ahmad ak-Beruniy zamonasining qator fanlari: astronomiya, fizika, matematika, geodeziya,mineralogiya, geologiya, tarix kabilarni chuqur o`rgandi. U Xorazmning qadimgi poytaxti Kot shahrida tug`ildi va yoshligidanoq ilm-fanga qiziqishi orta bordi. Beruniy keyinchalik mashhur olim Abu Nasr Mansur ibn Iroq ko`lida ta`lim oldi. Ibn Iroq astronomiya,geometriya,matematikaga oid bir qancha asarlar yozib, shulardan 12 tasini Beruniyga bag`ishlaydi.

U22 yoshida vatanini tashlab chiqib ketishga majbur bo`ldi va bir qancha vaqt Kaspiy dengizining janubi-sharqiy sohilidagiJurjon shahrida muhojirlikda yashadi. So`ng qadimgi Ray shahriga bordi, 998 yildan keyin yana Jurjonga keldi va bu yerda o`zining ikkinchi ustozi tabib, astronom, faylasuf Abu Sahl Iso al-Masihiy bilan tanishib, undan ta`lim oldi. Beruniy “Osor al-boqiya an alqurun al-xoliya” (“Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar”) asarini Jurjonda muhojirlik davrida yoza boshlagan va 1000 yilda tamomlagan. “Osor al-boqiya” Beruniyga juda katta shuhrat keltirdi, uni fanning hamma sohasiga qiziquvchi buyuk olim ekanini ko`rsatdi. Bundan tashqari Beruniy Jurjonda astronomiya, netrologiya tarixiga oid 10 dan ortiq asar yozdi.

Beruniy ona tilidan tashqari yana bir qancha tillarni: arab, sug`diy, fors, suryoniy, yunon va qadimgi yaxudiy tillarini, keyinchalik Hindistonda sanskrit tilini o`rganadi.

Xorazmning Mahmud G`aznaviy tomonidan bosib olinishi Beruniy hayotini xavf ostiga qo`ydi. U Xorazmshoh saroyidagi barcha olimlar bilan birga G`azna shahriga asr qilib olib ketiladi. Beruniyning 1017 – 1048 yillarda G`aznada kechirgan hayoti, bir tomondan nihoyat og`ir kechgan bo`lsa, ikkinchi tomondan, uning ilmiy faoliyati uchun eng mahsuldor davr bo`ldi. Beruniyning “Xorazmning mashhur kishilari” asari ham shu davrda yaratilgan. Uning muhim astronomic-geografik asari “Tahdid nihoyot al-amoniya li tasxidi masofat al-masokin” (“Turar joylar orasidagi masofani tekshirish uchun joylarning oxirgi chegaralarini aniqlash” – “Geodeziya”) 1025 yilda yozib tugatilgan.

Beruniy shoh Mahmud G`aznaviy II ning eng yaqin maslahatchisi sifatida mamlakatning siyosiy ishlarida ham faol qatnashdi.

Beruniy o`z asarlari ro`yxatini tuzgandan keyin yana ikkita muhim kitobini yozgan. Bulardan biri “Mineralogiya”dir. Bu risola o`z ma`nosi uchun Markaziy Osiyo va Yaqin Sharq, hatto Ovro`pada ham mineralogiya sohasida eng yaxshi, tengi yo`q asar hisoblanadi. Beruniyning oxirgi asari – “Dorivor o`simliklar haqida kitob”ining qo`lyozmasi XX asrning 30-yillarida Turkiyada topildi.Asar “Saydona” nomi bilan mashhur, unda Beruniy Sharq, ayniqsa Markaziy Osiyoda o`sadigan dorivor o`simliklarning to`la tavsifini beradi.

6-topshiriq

1)Ma’muniylar akademiyasi -Xorazmda 10-asr oxiri -11 asr boshlarida faoliyat ko’rsatgan ilmiy muhit.1004 yildan boshlab Gurganjda “Dorul hikma va maorif” nomini olgan ilmiy muassasa to’la shakllangan.X.M.a olimlari Yunoniston, Yaqin va O’rta Sharq, Hindiston ilm fan yutuqlarini ijodiy, tanqidiy o’rganib,uni yanada yuksak bosqichga ko’targanlar.

2)Ahmad al-Farg’oniyning 8 asari ma’lum.Bu kitoblarning har birida asrtronomiyaga oid yangi,qimmatli fikrlar aytilgan.”Astronomiya ilmi asoslari”-“Samoviy harakatlar va umumiy astronomiya kitobi”.Risolaning asl qo’lyozmalari matni bir xil bo’ls-da,besh nom ostida saqlanib kelmoqda,ya’ni:”Al-Majistiyga bag’ishlangan falakiyot risolasi”,”Falak sferalari sababiyati”, “Al-Majistiy haqida”,”Ilm al-hay’a” deb ham ataladi.

3)Farobiy(873,Farob shahri-950, Damashq)-O’rta Osiyoning qadimgi Misrda,so’ngra Damashqda yashaydi va shu yerda umrining oxirigi kunlarini o’tkazadi.U Damashqdagi “Bob assag’ir” qabristoniga dafn etilgan. Farobiy 160 dan ortiq asar yozgan.Lekin ularning aksariyati bizgacha yetib kelmagan.shunga qaramay,mavjud risolalarining o’ziyoq uning buyuk olim ekanligidan dalolat beradi.

4)Abu Rayhon Beruniy 973 yil 4 sentyabrda qadimgi Xorazmning Kat shahrida tug’ilgan.1004 yilda u Xorazmshoh Ma’mun II ning taklifiga binoan Gurganchda shoh nomidagi “Ma’mun akademiyasi”ni barpo etadi.Beruniyning “Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar”, “Hindiston” kabi yirik asarlari avlodlar qo’lida qadrlidir.22 yoshida Beruniy Markaziy Osiyoda birinchi bor yer globusni yaratdi.Buyuk bobokalonimiz 1048 yilda G’azna shahrida vafot etadi.

5)Ahmad Yassaviy 1105-yilda Sayram qishlog’ida dunyoga keladi.Yassaviy dastlabki ta’limni mashhur olim Shahobiddin Isfijobiydan oladi.23 yoshida Buxoroga borib Yusuf Hamadoniydan ta’lim oladi.”Yassaviya” tariqatining barcha aqidalari Ahmad yassaviyning asosiy asari bo’lmish “Hikmat”da mufassal bayon etilgan.

7-topshiriq

Nyutonning mexanika qonunlari

Nyutonning mexanika qonunlari-klassik mexanika asosini tashkil qiladigan uchta qonun.I.Nyuton tomonidan ta’riflangan(1687).

Birinchi qonun-har qanday jismga tashqi kuch ta’sir qilmaguncha u o’z holatini yoki to’g’ri chiziqli harakatini saqlaydi.

Ikkinchi qonun-harakat miqdorining o’zgarishi jismga ta’sir qiluvchi kuchga proporsional,yo’nalishi esa ta’sir etadi.

Uchinchi qonun-ikki jismning o’zaro ta’sir kuchi bir-biriga teng, yo’nalishi esa qarama-qarshi bo’ladi.

Nyutonning mexanika qonunlari G.Galiley, X.Gyuygens hamda I.Nyutonning o’zi o’tkazgan ko’plab kuzatishlar, tajribalar va nazariy tadqiqotlar natijasida paydo bo’lgan.Nyutonning mexanika qonunlari elementlar zarralar va tezligi yorug’lik tezligiga yaqin moddalar uchun o’rinli emas.