194
Parfyonov-Fenin tuzgan Buxoro shahri xaritasi. 1910 yil.
Mustamlakachilik siyosatini amalga oshirishga xizmat qilgan bu
muassasaga barcha siyosiy iqtisodiy, harbiy masalalar yuzasidan amir
hukumati bilan munosabatda bo‘lish, amir
va uning vazirlari ustidan
nazorat o‘rnatish, Zarafshon daryosining suv taqsimoti bilan
shug‘ullanish, Buxoro-Afg‘oniston chegaralarini kuzatib turish,
Buxorodagi rus qarorgohlarida gazetalar va teatr p’esalari ustidan
nazorat o‘rnatish huquqlari berildi. Siyosiy agent chor Rossiyasining
rasmiy doimiy vakili bo‘lib, Peterburg
va Toshkentning Buxoro
hukumati bilan qiladigan barcha aloqalari shu agent orqali o‘tar edi.
Siyosiy agent, shuningdek, Buxoro amirligini o‘zining ichki bozoriga
aylantirishga intilgan rus sarmoyadorlari manfaatlarini ko‘zlab,
bojxona tizimi, sanoat, temiryo‘l, pochta-telegraf ishlarini to‘la o‘z
nazoratiga oldi. XX asr boshlariga kelib amirlik hududida paxta,
qorako‘lteri sotiladigan bozorlar joyini belgilash kabi amirlikning
mutlaqo ichki ishi hisoblangan masalalarga ham aralasha boshladi.
1917-yil Rossiyadagi Fevral’ inqilobidan so‘ng agentlik nomi
o‘zgartirilib Rossiya vakolatxonasiga aylantirildi.
Amir Abdulaxadxon hukmronligining so‘nggi yillarida siyosiy
vaziyat
birmuncha keskinlashdi, buni 1910-yil yanvar voqealari
195
misolida ko‘rishimiz mumkin: Shaharning shia mazhabidagi aholisi 9-
yanvar’ kuni O‘g‘lon darvozasi yaqinidagi sarbozxonada o‘zlarining
motam marosimlari-«shaxsey vaxsey» o‘tkazayotganliklarida sunniy
mazhabidagi mullavachchalar ularning bu holidan kuladilar. Bundan
g‘azablangan shialar bir mullavachchani o‘ldiradilar va uchtasini
qamattiradilar. Sunniylarning vakillari amirning arkiga kelib qushbegi
Ostonaquldan gunohkorlarni jazolash va
qamalganlarni ozod qilishni
talab qiladilar. Qushbegi yig‘ilganlarni haydab yuboradi. Shundan
so‘ng aholi registon maydoniga to‘planib, yana o‘z talablarini qo‘yadi.
O‘zi shialardan bo‘lgan qushbegi yig‘ilganlarga qarshi sarbozlarni
yuboradi va ikki o‘rtada jang boshlanadi. Bozorda ham sunniylar bilan
shialar o‘rtasida janjal ko‘tariladi. Sunniylar qo‘lga tushgan narsalar
bilan qurollangan edi. Xiyobon madrasasi atrofida shialarning hujumi
to‘g‘risida xabar keladi, yig‘ilgan olomon o‘sha tomon yo‘l oladi.
Sarbozlar olomonning yo‘lini to‘sadi. Sodir bo‘lgan
jangda
sunniylardan 240 kishi o‘ldirilgan. Shundan so‘ng sunniylar butun
shaharga tarqalib, duch kelgan shialarni qira boshlaganlar. Bu
xunrezlik 10-11-yanvar kunlari davom etadi.
Qushbegi Rossiyaning siyosiy agentligiga yordam so‘rab
murojaat qiladi. 11-yanvarda Samarqand va Kattaqo‘rg‘ondan
polkovnik Panov rahbarligida o‘qchi rota, kazaklar sotnyasi 4
pulemyot bilan keladi. Fojia haqidagi xabar Rossiya poytaxtigacha
etib boradi, P.A.Stolipinning buyrug‘i bilan xunrezlikni oldini olish
uchun I Turkiston armiyasi korpusi shtabining boshlig‘i general mayor
Liliental’ etib keladi. Karmanada
yashayotgan amir Abdulahad
Buxoroga o‘zi kelishga jur’at qilolmay, o‘g‘li (taxt vorisi) Said
Olimxonni jo‘natadi. Sunniy xalq qushbegi Ostonaqulni, Said Olim va
Mirob Olim to‘qsobalarni hamda xalqqa jabr zulm o‘tkazgan bir qator
shia amaldorlarini vazifasidan chetlashtirish, bundan so‘ng ularni
davlat ishlariga aralashtirmaslikni talab qiladi. Bu talablar qondiriladi.
SHaharda osoyishtalik hukm sura boshlaydi, 15-yanvarda
sunniy va
shia mazhablari vakillarining yarashish uchrashuvi tashkil etiladi,
Shundan so‘ng rus qo‘shinlari shahardan olib chiqiladi.
Bu xunrezlikda shahar hunarmandlari, ishchilar, mayda
savdogarlar, mullavachchalar, ruhoniylar va boshqalar qatnashadi.
Xunrezlik haqidagi xabar amirlik
tumanlaridagi aholini ham
junbushga soladi. Yanvar fojialarida umumiy hisoblarga qaraganda
mingdan ortiq kishi halok bo‘lgan. Bu xunrezlik amirlik va
196
mustamlakachi Rossiya ma’murlarini vahimaga solib qo‘ygan. Ushbu
voqealar XX asr boshlarida amirlikdagi siyosiy vaziyat qanchalar
keskinlashganini ko‘rsatadi.
Amir Abdulahad vafotidan keyin taxtga o‘tirgan uning o‘g‘li
Said Olimxon (1910-1920) Peterburgdagi Nikolaev korpusida ta’lim
olgan edi. Hokimiyat tepasiga kelgunga qadar u Qarshi va Karmana
bekliklarida bek lavozida faoliyat ko‘rsatadi.
Uning davrida Buxoro
amirligining Rossiya imperiyasiga qaramligi yanada kuchaydi. Said
Olimxon o‘z hukmronlik davrida iqtisodiy masalalarga alohida e’tibor
qaratib, bir qator yutuqlarga erishadi. Jumladan, amirlik hududida
hissadorlik jamiyatlari, banklar, sanoat va ishlab chiqarish korxonalari
tashkil etiladi. Olingan daromadlar temir yo‘l, aloqa va maishiy
xizmat ko‘rsatish sohalariga ajratilgan.
Amirlikdagi demokratik harakatlar mahsuli matbuotchilik
sohasining kirib kelishida namoyon bo‘ladi.
Mirzo Sirojiddin
homiyligida 1912-1913-yillarda chop etilgan va Buxoro jadidlari
organi hisoblangan “Buxoroi sharif” gazetasi demokratik g‘oyalarni
targ‘ib etuvchi qurol bo‘lib xizmat qildi.
Do'stlaringiz bilan baham: 
