Buxoro tarixi

“Matlab at-tolibin”
asarida keltirilgan Xo‘ja Sa’dning ko‘plab 
ziyofatlar uyushtirishi to‘g‘risidagi ma’lumotlarni e’tirof etgan holda 
bu ziyofatlarga ketgan xarajatlar miqdoriga shubha bildiradi. Jo‘ybor 
xo‘jalarining keyingi vakillari faoliyati ham asarda yaxshi ochib 
berilgan.
Umuman P.P.Ivanovning bu ishini davriy va metodologik 
jihatdan eskirgan deb hisoblasak-da, uni Buxoroning XVI-XVII asrlar 
tarixidan bahs yurituvchi va faktik materiallarga boy asarlar sirasiga 
kiritish mumkin. 
1
Иванов П. П. Хозяйство джуйбарских шейхов. – М.-Л.: Изд-во АН СССР, 1954.

---

22 
Atoqli tarixchi M.A.Abduraimov Buxoro xonligidagi agrar 
munosabatlari tarixiga bag‘ishlangan “Buxoro xonligida agrar 
munosabatlar ocherklari” asari bilan Buxoro tarixi sahifalarini 
boyitdi
1
. Yer egaligi turlari, soliqlar miqdori va ularni yig‘ish 
tartiblari, in’om etiladigan mulklar, suyurg‘ol, tanxoh, qo‘shimcha 
soliq va majburiyatlar, soliq siyosatiga qarshi xalq chiqishlari kabi 
masalalar asarda keng ochib berilgan. 
O‘tgan asr 70-yillaridan Buxoro tarixining akademik nashrini 
tayyorlash yuzasidan boshlangan ishlar 1976-yil o‘z nihoyasiga etdi 
va akademik I.Mo‘minov tahriri ostida rus tilida “Buxoro tarixi” asari 
nashr etildi
2
. Kitob mualliflar jamoasi tomonidan tayyorlanib, har bir 
bobini davr bo‘yicha mutaxassis muallif yozgan. To‘qqiz bobdan 
iborat kitobda Buxoroning eng qadimgi zamonlardan XX asrning 70-
yillarigacha bo‘lgan tarixi yoritib berilgan. Kitob sovet mafkurasi 
doirasida yozilganligini inobatga oladigan bo‘lsak, uni mafkuraviy 
jihatdan eskirgan deb hisoblashga asos bor. Lekin Buxoroning 
qadimgi 
davrlarga 
oid 
tarixiga 
bag‘ishlangan 
qismidagi 
ma’lumotlardan ayni paytda ham foydalanish mumkin. 
Mustaqillik yillarida Buxoro tarixining ayrim masalalari 
dissertatsion 
tadqiqot 
darajasiga 
ko‘tarilib, 
ba’zi 
jihatlari
monografiya, risola va maqolalarda, shuningdek, darsliklarda o‘z 
aksini topdi. Bunga akademik A.Asqarov tahriri ostida nashr etilgan 
ikki jildli O‘zbekiston xalqlari tarixi
3
, B.A.Ahmedovning “Tarixdan 
saboqlar”
4
, A.Muhammadjonovning “O‘zbekiston tarixi”
5
, O‘zR FA 
Tarix instituti tomonidan rus tilida tayyorlangan “Istoriya Uzbekistana 
(XVI – pervaya polovina XIX veka)”
6
, B.Mirzaqulovning “Buxoro 
tarix zarvaraqlarida”
7
, Rustam Shamsiddinov va boshqa bir guruh 
1
Абдураимов М.А. Очерки аграрнқх отношений в Бухарском ханстве в XVI - первой 
половине XIX века. – Т.: Фан, 1970.
2
История Бухары с древнейших времен до наших дней. Под редакцией академика
И.М.Муминова. – Т.: Фан, 1976.
3
Ўзбекистон халқлари тарихи. I- II жилд. Академик А.Асқаров таҳрири остида.- 
Т.:Фан, 1993.
4
Аҳмедов Б. Тарихдан сабоқлар. – Т.: Ўқитувчи, 1994.
5
Муҳаммаджонов А. Ўзбекистон тарихи. – Т.: Ғафур Ғулом номидаги нашриёт-матбаа 
ижодий уйи, 2004.
6
История Узбекистана (XVI – первая половина XIX века. – Т.: Фан, 2012.
7
Мирзақулов Б. Бухоро тарих зарварақларида.1-китоб. –Т.: Lessor Press, 2016; шу 
муаллиф, Бухоро тарих зарварақларида.2-китоб. –Бухоро: Дурдона нашриёти, 2018.

---

23 
mualliflar ijod mahsuli hisoblangan “Vatan tarixi”
1
, Q.Rajabov va 
S.Inoyatovlarning “Buxoro tarixi”
2
va boshqa qator darslik va 
kitoblarni misol qilib ko‘rsatish mumkin.
A.Asqarov tahriri ostida nashr etilgan “O‘zbekiston xalqlari 
tarixi” nomli o‘quv qo‘llanmaning ikkinchi jildida o‘lkamiz tarixining 
XV- XX asr boshlari davri qamrab olingan. O‘quv qo‘llanmada, 
jumladan, Buxoro xonligining shu davrdagi ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy, 
madaniy hayoti qisqa satrlarda yoritib berilgan. Mustaqillik yillaridagi 
dastlabki o‘quv nashrlaridan biri bo‘lgani sabab, unda illyustrativ 
materiallar, xarita va sxemalar mavjud emas. O‘quv qo‘llanmadan 
o‘sha davr uchun muhim bo‘lgan tarixiy ma’lumotlar joy olgan. Unda 
shayboniylarga nisbatan qo‘llanilgan “ko‘chmanchi o‘zbeklar 
davlati”, “ko‘chmanchi o‘zbeklar tomonidan Movarounnahrning zabt 
etilishi” kabi iboralar hozirgi o‘quv adabiyotlarida qo‘llanilmaydi va 
eskirgan hisoblanadi. 
B.A.Ahmedovning “Tarixdan saboqlar” kitobi O‘zbekiston 
tarixidan darsliklar nashr etish boshlangan va Oliy ta’lim muassasalari 
o‘qituvchi va talabalarini O‘zbekiston tarixidan yangi bilimlar bilan 
qurollantirish dolzarb bo‘lib turgan bir davrda nashr yuzini ko‘rdi. 
Tabiiyki o‘sha davrda bu mazmundagi o‘quv adabiyotiga talab yuqori 
edi. Kitobda Buxoro tarixiga oid qo‘lyozma manbalar, jumladan, 
“Ravzat ar-rizvon”, Buxoro xonligining XVI-XVII asrlardagi 
ijtimoiy-siyosiy hayotida muhim mavqega ega bo‘lgan Jo‘ybor 
xo‘jalari tarixi, shayboniy hukmdorlaridan Baroqxon (Navro‘z 
Ahmadxon) to‘g‘risida qisqa, lekin kerakli ma’lumotlar keltiriladi. 
Ushbu kitob O‘zbekiston tarixi va uning tarkibiy qismi bo‘lgan 
Buxoro tarixi bo‘yicha qo‘shimcha o‘quv adabiyoti bo‘lib xizmat 
qildi.
A.Muhammadjonov tomonidan yaratilgan “O‘zbekiston tarixi”
3
darsligi universitet baklavrlari uchun mo‘ljallangan bo‘lib, xronologik 
chegarasi IV asrdan XVI asr boshlarigacha bo‘lgan davrni o‘z ichiga 
oladi. Aytish joizki, darslik tajribali arxeolog olimning darsliklar 
yaratish borasidagi salohiyatini to‘la namoyon qiluvchi nashrdir. 
1
Shamsutdinov R., Karimov Sh., Xoshimov S., Ubaydullaev O’. Vatan tarixi. Ikkinchi kitob. 
– T.: «Sharq» nashriyot – matbaa aksiyadorlik kompaniyasi bosh tahririyati, 2016.
2
Ражабов Қ., Иноятов С. Бухоро тарихи. – Т.: Tafakkur, 2016.
3
Муҳаммаджонов А. Ўзбекистон тарихи (IV асрдан XVI аср бошларигача). – Т.:
Ғафур Ғулом номидаги нашриёт – матбаа ижодий уйи, 2004.

---

24 
Darslik xronologik jihatdan cheklangan bo‘lishiga qaramay, Buxoro 
tarixining arablar istilosi, somoniylar, qoraxoniylar davri atroflicha 
ochib berilgan.
O‘zR FA Tarix instituti tomonidan rus tilida tayyorlangan 
“Istoriya Uzbekistana (XVI – pervaya polovina XIX veka)”
1
nomli 
ilmiy nashrda Buxoro xonligining XVI–XIX asrlar birinchi yarmidagi 
ijtimoiy-iqtisodiy hayoti fundamental tadqiq qilingan. Davr bo‘yicha 
amalga oshirilgan eng so‘nggi tadqiqotlar va dissertatsiyalardan 
foydalanilgan holda yaratilgan bu kitob Buxoro tarixiga doir yangi 
ma’lumotlarni o‘zida mujassam qilganligi bilan O‘zbekiston tarixi, 
shuningdek, Buxoro tarixiga qiziquvchilar va shug‘ullanuvchilar 
hamda talabalarga zaruriy bilim va ma’lumotlarni taqdim etadi.
B.Mirzaqulov kitobida Buxoroning qadimgi zamonlardan to 
Mustaqillik yillarigacha bo‘lgan ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy, madaniy, 
xo‘jalik hayoti, qadimgi va o‘rta asrlar tarixining asosiy masalalari, 
sovet davri, jumladan, qishloq xo‘jaligini jamoalashtirish va uning 
og‘ir oqibatlari, uzoq o‘lkalarga surgun qilinganlar ro‘yxati, ikkinchi 
jahon urushi yillarida Buxoroning qishloq xo‘jaligi, sanoati, maorifi, 
buxorolik urush qahramonlari, sovet davrida Buxoro xalq 
xo‘jaligining mustamlakachilik manfaatlariga bo‘ysundirilgani, “Paxta 
ishi”ning Buxoro viloyatidagi salbiy oqibatlari kabi masalalar qamrab 
olingan. 
R. Shamsiddinov va boshqa bir guruh mualliflar hamkorligida
nashr etilgan “Vatan tarixi” o‘quv qo‘llanmasi ikkinchi kitobida 
Vatanimiz tarixining Shayboniylar davlatining tashkil topishidan to 
XX asr boshlarigacha bo‘lib o‘tgan muhim voqealar yoritilgan. 
Kitobda 
shayboniylar, 
ashtarxoniylar, 
o‘zbek 
xonliklari, 
Turkistonning chor Rossiyasi tomonidan bosib olinishi, o‘lkadagi 
mustamlaka 
hukmronligi, 
mustamlakachilikka 
qarshi 
kurash, 
demokratik va milliy-ozodlik, jadidchilik harakatlari asosida aks 
ettirilgan. 
Buxoro 
xonligidagi 
ijtimoiy-siyosiy 
munosabatlar 
shayboniylar, ashtarxoniylar, mang‘itlar hukmronlik davri misolida 
yoritib berilgan. Matn ichida tarixiy shaxslar surati berilgan, biroq 
xarita mavjud emas. 
Qahramon Rajabov va Sulaymon Inoyatov ijod mahsuli 
hisoblangan “Buxoro tarixi” kitobi Buxoro tarixiga o‘ziga xos
1
История Узбекистана (XVI – первая половина XIX века. – Т.: Фан, 2012.

---

25 
yondashuv bilan yuqoridagi kitobdan farq qiladi. Mazkur nashr keng 
ilmiy jamoatchilik, ziyolilar, o‘qituvchi va o‘quvchilar, talabalarga 
mo‘ljallanganligi bois, undagi ma’lumotlar qomusiy mazmunga ega. 
Kitobda Buxoro to‘g‘risidagi umumiy ma’lumotlardan tashqari, har 
bir soha tarixiga oid maxsus ma’lumotlar mavjud. Hunarmandchilik 
turlari, jumladan, zardo‘zlik, zargarlik, kandakorlik, yog‘och va ganch 
o‘ymakorligi alohida ko‘rib chiqilgan. Buxoro musiqasining shoh 
asari bo‘lmish SHashmaqom, Buxoro raqs san’ati tarixi maxsus tadqiq 
etilgan. Buxoroning o‘rta asrlardagi me’moriy obidalari, darvozalar, 
boshqa turdagi tarixiy obidalari, aziz avliyolari, matbuoti, adabiyot va 
san’at namoyandalari, Mustaqillik yillaridagi sanoati, madaniyati, 
maorifi, ommaviy axborot vositalari va hokazolar to‘g‘risidagi 
masalalar xronologik izchillik bilan ochib berilgan.
“Buxoro mavjlari” jurnali sahifalarida Q.Rajabov tomonidan 
Buxoro hukmdorlari faoliyatiga doir turkum maqolalarning e’lon 
qilinishi ziyolilar, keng ilmiy jamoatchilik, tadqiqotchilar va ayniqsa 
buxorolik talabalarni Buxoro tarixiga yaqinlashtirdi, uning o‘qilmagan 
sahifalaridan ogoh bo‘lish imkonini berdi.
Buxoro tarixining tarixiy o‘lkashunoslik fani bilan chambarchas 
bog‘liqligi ushbu o‘quv qo‘llanmani tayyorlash jarayonida tarixiy 
o‘lkashunoslik fani yutuqlaridan va bu yo‘nalishda Rossiyada va 
qisman qo‘shni mamlakatlarda yaratilgan “Tarixiy o‘lkashunoslik” 
o‘quv qo‘llanmalaridan metodologik asos sifatida foydalanish 
masalasini ko‘ndalang qilib qo‘ydi. Rossiyalik G.N.Matyushin
1
, 
I.V.Viborova
2
, A.A.Raspopina, I.A.Raspopina, G.E.Kornilov
3
, 
qozog‘istonlik muallif Sh.S.Axmetova
4
tomonidan yaratilgan shu 
mavzuga doir o‘quv qo‘llanmalar bunga misoldir.
Rossiyalik taniqli o‘lkashunos G.N.Matyushin qalamiga mansub 
“Tarixiy o‘lkashunoslik” darsligida tarixiy o‘lkashunoslikning 
shakllanishida muhim rol o‘ynagan arxeologiya, etnografiya, 
me’moriy obidalar, san’at asarlari, yozma va og‘zaki manbalar 
1
Матюшин Г.Н. Историческое краеведение: учебное пособие. – М.: Просвещение, 
1987.
2
Выборова И.В., Распопина А.А., Распопина И.А. Иркутское краеведение: основы 
экскурсионной работы: учебно-методический материал. – Иркутск: БГУЭП, 2008.
3
Корнилов Г.Е. Историческое краеведение Урала: учебное пособие. – Екатеринбург: 
Уральский государственный университет, 2015.
4
Ахметова Ш.С. Историческое краеведение в Казахстане: учебное пособие. – Алма-
Ата, 2012.

---

26 
to‘g‘risida keng ma’lumot beriladi. O‘lkashunoslik materiallarini tarix 
darslarida va darsdan tashqari mashg‘ulotlarda qo‘llash usullari 
ko‘rsatib o‘tiladi. Ushbu darslik Rossiya oliy o‘quv yurtlari tarix 
ixtisosligi ta’lim yo‘nalishida hozir ham o‘qitilib kelmoqda. 
I.V.Viborov va boshqalar hamkorligida chop etilgan “Irkutsk 
o‘lkashunosligi” nomli o‘quv qo‘llanma tarixchi talabalar bilan birga 
gidlarga mo‘ljallangan bo‘lib, o‘lkashunoslikka doir uslubiy 
ma’lumotlar beradi va shahar bo‘ylab obzor ekskursiyalar o‘tkazish, 
ekskursiya yo‘nalishlarini belgilash, tarixiy ob’ektlarni tanlashga 
ko‘mak beradi. 
G.E.Kornilovning “Ural tarixiy o‘lkashunosligi” deb nomlangan 
o‘quv qo‘llanmasida talabalarni nafaqat o‘lkashunoslikning predmeti, 
manbalari, usullari bilan tanishtirish, balki uning muhim va ishonchli 
tajribasini amaliyotga qo‘llash yo‘llarini o‘rgatish maqsad qilib 
olingan. Qo‘llanmada XVIII -XX asr boshlarida Rossiyada tarixiy 
o‘lkashunoslik masalalari. Rossiya va Uralda XX-XXI asr boshlarida 
tarixiy o‘lkashunoslikning yozma, arxeologiya, etnografiya, 
san’atshunoslik manbalari ko‘rib o‘tilgan. 
Sh.S.Axmetova tarafidan nashr etilgan “Qozog‘istonda 
o‘lkashunoslik” nomli o‘quv qo‘llanmada Qozog‘istonda tarixiy 
o‘lkashunoslikka oid ishlar umumlashtirilgan va ularga ilmiy baho 
berilgan.
Yuqoridagi fikrlarga ilova tariqasida shuni ta’kidlamoqchimizki, 
tarixiy o‘lkashunoslikka mamlakatimizda ham katta e’tibor berib 
kelinmoqda. Tarixchi, o‘lkashunos olim A.Nabievning hozirga qadar 
o‘qitilib kelinayotgan “Tarixiy o‘lkashunoslik” nomli o‘quv 
qo‘llanmasi fikrimizni tasdiqlaydi
1
.
Chet ellarda ham Buxoro tarixiga befarq emaslikning namunasi 
sifatida Amir Olimxoning farzandlaridan biri Sayyid Mansur Olimiy 
qalamiga mansub “Buxoro – Turkiston beshigi”
2
nomli kitobni 
eslatish foydadan xoli emas. Kitob 1996-yil Turkiyada chop etilgan. 
Kitobda Turkistonning arablar tomonidan istilo qilinish davridan to 
XX asr 20-yillarigacha bo‘lgan tarix o‘z aksini topgan. Asosiy e’tibor 
mang‘itlar xonadoni hukmronlik davriga qaratilgan. Bolsheviklar 
tomonidan Buxoroning bosib olinishi va uning oqibatlari, istiqlolchilik 
1
Набиев А. Тарихий ўлкашунослик: ўқув қўлланма. – Т.: Ўқитувчи, 1996.
2