Yillarda Hindiston milliy ozodlik, ijtimoiy harakatlarini o‘sishi. Reja

Aim.uz

1918-1945 yillarda Hindiston milliy ozodlik , ijtimoiy harakatlarini o‘sishi.

Reja :

1.Hindistonga 1- jahon urushining ta’siri va urushdan so‘ng Hindiston.

2.1918-1922 yillardagi milliy ozodlik , ijtimoiy harakatlar.

3.1922-1929 yillarda Hindiston.

4.Jahon iqtisodiy krizisini Hindistonga ta’siri, milliy ozodlik harakatini avj olishi.

5.Hindistonning 1933- 1939 yillarda ijtimoiy- iqtisodiy ahvoli.

6.2- jahon urushi yillarida Xindiston.

Birinchi jahon urushi yillarida Angliya Hindistonning odam va moddiy resurslaridan keng foydalanadi. Armiyaga 1 mln. dan ortiq kishi chaqirildi. Yarim mln.ga yaqin hindlar urushning olib borilishi bilan bog‘liq Hindistondan tashqarida turli ishlarni bajarishga jalb qilindi. Angliya hukumati harbiy zayom chiqardi va hind aholisi orasida majburiy ravishda uni tarqatdi.

Angliya Hindistondan don, turli materiallar, relslar, patronlar, sovuq qurollar olardi. Harbiy xarajatlar va Hindistondan ko‘plab tovarlarni olardi. Harbiy xarajatlar va Hindistondan ko‘plab tovarlarni olib ketilishi munosabati bilan ko‘p tovarlar ayniqsa oziq – ovqat mahsulotlari narxi tez oshib ketdi, qog‘oz pullarni qadri esa tushib ketdi.

Urush yillari hind sanoatining ayniqsa ip yigirish sanoatini bir muncha rivojlanishi uchun qulay sharoit vujudga keldi. Angliyaning to‘qimachilik sanoati armiya ta’minoti ehtiyojlari munosabati bilan hind bozoriga e’tibori susaydi. Ayni paytda Angliya hukumati hind bozorini AQSH va Yaponiya tomonidan egallanishidan xavfsirab, Hindistonga keltiriladigan tovarlarga boj to‘lovini oshirdi. Natijada Angliya va boshqa mamlakatlardan keltiriladigan gazlamalar urush davrida 2 martadan ko‘pga kamaydi. Hindistonning to‘qimachilik sanoati esa 40 % o‘sdi.

Fabrika ishlab chiqarishning o‘sishi ishchi kadrlarini ko‘payishiga olib keldi. Urush oxiriga kelib ishchilarning turmush darajasi urushdan oldingiga nisbatan pasaydi. Ish haqini ko‘payishi oziq – ovqat , birinchi zaruriy mahsulotlarni narxi, kvartira haqini oshishidan orqada qoldi.

1918 yilda Hindistonda hosilsizlik bo‘lib, mamlakatda ocharchilik boshlandi. Shu yili Hindistonni urushdan keyin o‘z – o‘zini boshqarish haqidagi 1917 yildagi ingliz hukumati va’dalariga Angliya hukumatining urush tadbirlarida yordam berdi. Hindistonning asosiy burjua partiyasi milliy Kongres liderlari hukumatiga, armiyaga soldatlarni jalb etish va urush zayomlarini tarqatishda yordam berdilar.

1918 yilda Hindistonning qonun chiqaruvchi majlisi Angliya tomonidan Hindistonni “harbiy jihatdan himoya qilganligi uchun ” oxirgi harbiy zayyomni qaytarmaslik va urush davrida olib ketilgan tovarlarni haqini to‘lmasligiga rozi bo‘ldi.

Antiimperialistik harakatni ko‘tarilishi 1918 yilda ishchilarning ish tashlashlari bilan boshlandi. Ish tashlashlarga ish haqini kamaytirilishi va urush oxirida harbiy ishlab chiqarishni qisqartirilishi munosabati bilan ishchilarning ishdan bo‘shatilishi bahona bo‘ldi. Bu davrdagi hind ishchilarining yirik chiqishlaridan biri Bombey to‘qimachilarining 1918 yil oxiri 1919 yil boshidagi 125 ming kishilik ish tashlashlari edi. Ish tashlovchilar ish haqini oshirishga erishdilar. 1918-1919 yillarda ish tashlashlar Ahmadobod, Madaras, Kalkuta shaharlarida ham bo‘ldi. Stachkalar jarayonida kasaba uyushmalar tuzila bordi. Hind xalqining ozodlik harakatini har qanday ko‘rinishlarini bo‘g‘ib tashlashga intilib ingliz imperialistlari 1919 yil martida rouletta deb atalgan qonun qabul qildilar. Bu qonun mustamlakachi ma’murlar va politsiyaga favqulodda vakolatlar berardi. Har bitta xind antiimperialistik kayfiyatda shubha qilinib qamoqqa olinishi va sudga berilishi mumkin edi.

1919 yil konstitutsiyasi. Milliy ozodlik harakatining yuksalishi ingliz imperialistlarini o‘zlarining mustamlaka hukumronliklarini saqlab qolish maqsadida manevr ishlatishga majbur etdi. 1919 yilda mamlakatni boshqarish islohati o‘tkazildi, bu islohat “Hindiston konstitutsiyasi ” degan munofiqona nom olgan edi. Angliya parlamentining Hindistonni boshqarish to‘g‘risidagi yangi qonuniga ko‘ra saylab quyiladigan davlat kengashi va qonun chiqarish majlisi a’zolari soni bir – muncha ko‘paytirildi. Viloyatlarda qonun chiqaruvchi majlis oldida javobgar bo‘lgan vazirliklar tuzilish ko‘zdatutilgan edi, lekin asosiy deportamentlar - moliya, politsiya kabilar gubernator tasarrufida qoldirildi. Bor yog‘i aholining bir foizi markaziy qonun chiqaruvchi organlar saylovida , uch foizi aholi viloyat organlarini saylovlarida ishtirok etishi mumkin edi.

Milliy Kongres bu islohotga qarshi chiqdi. Rouletga qonunini qabul qilinishi Hindistonning keng xalq ommasi keskin noroziligini uyg‘otdi.

Milliy Kongres lideri Gandi chaqirig‘i bilan 1919 yil aprelda Panjobda , Birlashgan qo‘shma provinsiyalarda, Bixar, Kalkuta, Madarasda xartallar ya’ni ish to‘xtatish, savdo, o‘qishni to‘xtatish, ommaviy miting, namoyishlar o‘tkazildi. Harakatda ishchilar, xizmatchilar, talabalar, hunarmandlar Hindistonning barcha dinlari vakillari - induslar, musulmonlar, sikxlar, xristianlar qatnashdilar.

Amritsar hodisalari.

Amritsar hodisalari 1919 10 aprelda Panjob viloyatining Amritsar shahrida boshlandi. O‘sha kuni Amritsar ma’murlari milliy harakatning atoqli namoyondalari doktor Kitchlu va doktor Satyapalani hukumatga qarshi tashviqotda ayblab shahardan surgun qildilar. Bu xabar shaxarga tarqaldi va norozilik boshlanib ketdi. 13 aprelda Jalianvala – Bag maydonida 20 ming kishi mitingga yig‘ildi. Ingliz qo‘shinlari qurolsiz olmonga qarshi o‘t ochdilar. Mingga yaqin kishi halok bo‘ldi. Ikki ming yaqin kishi yarador qilindi. O‘lganlar va yarador bo‘lganlar orasida ko‘pgina ayollar va bolalar bor edi. Amritsar komendantlik soati joriy qilinadi. Shaharliklar otishlardan qo‘rqib jabrlanganlarga yordam berish uchun o‘z uylaridan chiqa olmay qoldilar. Ertasiga shahardagi ko‘p chorrahalarda maxsus postlar o‘rnatildi, ular ko‘ringan odamni hohlagancha tahqirladilar.

Panjob poytaxti Laxor shahrida 11 apreldayoq Angliyaga qarshi namoyishlar boshlanib, ular davomida armiya xizmatini o‘tagan asosan skixlardan iborat otryadlar tuzila bordi. Bu otryadlar jangchilari asosan tayoqlar bilan qurollangan edilar. Ular induslar, musulmon va sikxlarni ingliz ma’murlariga qarshi kurash uchun birlashishlarga chaqirdilar. Laxordagi g‘alayonlar 18 aprelgacha davom etdi. 14 aprelda Panjobning boshqa shaharlarida ham namoyishlar boshlandi. Inglizlarga qarshi g‘alayonlarda shahar ishchilari, temir yo‘lchilar, shahar atrofidagi dehqonlar faol qatnashdilar. Panjobdagi harakatlar 1919 yil avgustgacha davom etdi.

Milliy Kongres. Gandining vatanparvarlik faoliyati.

Milliy ozodlik harakatiga hindiston miliy Kongres partiyasi rahbarlik qilardi. Partiyaning bu vaqtdagi lideri va rahbari Maxandas Karamchand Gandi edi. Gandi o‘zining siyosiy faoliyatini Janubiy amerikada boshlab u yerda u hindlarning fuqarolik huquqlarini tan olinishini talab qilib chiqqan edi.

1915 yilda Gandi Hindistonga qaytadi. Kongresning hamma liderlari kabi u ham ingliz ma’murlariga askarlarni urushga jalb qilish, harbiy zayyomlarni tarqatishda qo‘llab quvvatladi. Gandi u vaqtda Angliya hukumatiga qayishish bilan hindlar tezroq o‘z – o‘zini boshqarish huquqiga erishadilar deb hisoblar edi. Kongresning avvalgi rahbarlaridan farqli ravishda Gandi keng xalq ommasiga tayanishsiz hind burjuaziyasi va burjua ziyolilari Angliya ma’murlaridan salmoqli yon berishni qo‘lga kirita olmaydi deydi. Lekin boshqa tomondan Gandi ommaning kurashida zo‘rlik ishlatishga qarshi chiqdi. U zo‘rlik ishlatmaslik usullarini tinch namoyishlar, hukumat muassasalarida ishni, o‘quv yurtlarida o‘qishni to‘xtatish, ingliz tovarlarini boykot qilish, soliqlarni to‘lashdan bosh tortishni targ‘ib qildi. Kurashning bu shakllarini u satiyaraxa (haqiat tayanchi) deb ataydi.

Gandi sinfiy kurshga salbiy munosabatda bo‘lib sotsial totuvlikka da’vat qilar edi. Gandining siyosiy taktikasi inglizlardan mustaqillikni yoki o‘z – o‘zini boshqarish huquqini qo‘lga kiritishni ko‘zlagan ayni vaqtda ishchi va dehqonlarning sinfiy kurashni rivojlanishidan qo‘rqadigan milliy burjuaziya manfaatlariga mos tushardi.

1918 yildan Milliy kongres tor burjua tashkilotidan ommaviy partiyaga aylandi. 1918-1919 yillarda yuzaga kelgan obyektiv shart – sharoitlar omani mustamlakachilarga qarshi kurashga chorlagan edi.

1920 -1921 yillarda ishchilar harakati.

Urushdan keyin kapitalistik mamlakatlarni qamrab olgan iqtisodiy krizis Hindistonga og‘ir ta’sir qildi. Bunday sharoitda mamlakatda sinfiy kurash keskinlashdi. Fabrika egalari ish haqini kamaytirdilar, ishchilar esa bunga namoyishlar bilan javob qaytardilar.

1920 yil yanvarida Bombey to‘qimachilarining 200 ming kishilik ish tashlashi bo‘ldi. Ishchilar ish haqini oshirishga baxtsiz xodisalar uchun kompensatsiya to‘lanishiga , ish kunini bir muncha qisqartirishga erishdilar.

Jamshedpurda metalurgiya zavodi ishchilarning qisman g‘alaba bilan tugagan namoyishlari bo‘ldi. Shuningdek, Bengaliya temir yo‘lchilari, Ahmadobod ishchilari ham ish tashladilar. 1920 yil 30 oktyabrda Bombeyda birinchi kasaba uyushma syezdi bo‘ldi. Unda umumhind profsoyuzlari kongresi tuzildi. 1920-1921 yillarda turli rayonlarda Hindistondagi inqilobiy ko‘tarilishning tarkibiy qismi bo‘lgan dehqonlar g‘alayonlari ham bo‘lib turdi.

Dehqonlar harakati ayniqsa Panjob , Madaras viloyatining Malabar okrugi, Qo‘shma Provinsiyaning sharqiy okruglarida avj oldi. Malabar okrugi aholisining bir qismi qadimdan islomga e’tiqod qilardi. Ularning ko‘pchiligi asosan batrakchilik bilan shug‘ullanar past kastaga ta’luqli edilar. Oziq – ovqat mahsulotlari narxini oshishi natijasida ular ahvolini og‘irlashib ketishi Angliyaga qarshi xalifachilik tashviqotini yoyilishi uchun qulay sharoit yaratdi.

1921 yili avgustida ingliz politsiyasi Tirunangaddagi machitga xujum qiladi. U yerda 5 ming nafar ibodat qiluvchilar yig‘ilgan edi. Bu xujumni ibodat qiluvchilar muqaddas joyni oyoq – osti qilish, tahqirlash deb qabkl qiladilar va politsiya bilan to‘qnashuv boshlanib ketadi, politsiyachilar dehqonlarga qarata o‘q otadilar. Bunga javoban musulmonlar “Xalifachilik respublikasi” ni tuzish shiori ostida qo‘zg‘alon ko‘taradilar. Qo‘zg‘alonchilar faqat pichoq va xanjarlar bilan qurollangan edilar. Ularga qarshi zamonaviy qurollangan ingliz qo‘shinlari tashlanadi. Qo‘zg‘alonchilarning qattiq qarshilk qo‘rsatishlariga qaramay 1921 yil oxirida qo‘zg‘alon bostiriladi. 30 mingdan oshiq qo‘zg‘alonchi asir olinadi, ularni boshliqlari otib tashlanadi. 100 nafar hibsga olingan maxbus muxrlangan vagonda jo‘natiladi, ulardan 70 tasi yo‘lda vafot etadi. Bu o‘ch olishlar butun Hindistonda noroziliklar uyg‘otdi. Bu davrdagi dehqonlar harakati umuman olganda stixiyali tor doirali , taqoq , tashkil etilmagan xarakter kasb etdi, ko‘pincha ularda ma’lum diniy jamoa dehqonlari ishtirok etardi. Lekin shaharlarda ishchilar harakatining avj olishi, qishloqda dehqonlar harakatining boshlanishi mustamlaka hokimiyati uchun xavfli holatni vujudga keltirdi, bu narsa kurashning bundan buyon kuchayishini xoxlamagan mulkdor sinflarni ham bezovta qiladi.

1922 yil 4 fevralda “grajdan itoatsizligi kompaniyasi” ni to‘xtatishga bahona bo‘lgan Chauri- Chaura voqealari bo‘ldi. Qo‘shma provinsiyalar kichik shaharchasida politsiya namoyishchisi kongreschilarga hujum qiladi. O‘shanda olamon politsiya uchastkasi binosini o‘rab oladi va yondirib yuboradi, bir qancha politsiyachilar qattiq kaltaklanadilar.

Shu munosabat bilan Bardoli shahrida kongres ishchi komitetini shoshilinch majlisi chaqirildi. Komitet “grajdan itoatsizligi kompaniyasi”ni to‘xtatish to‘g‘risida qaror qabul qildi. Kompaniyaning barcha ishtirokchilariga hukumatga har qanday qarshilik ko‘rsatishni to‘xtatish, soliqlarni to‘lash, hokimiyat barcha buyruqlarini bajarishni tavsiya etuvchi chaqiriq e’lon qilindi. Bu qaror turmada bo‘lgan ko‘zga ko‘ringan kongres arboblarini noroziligini uyg‘otdi.

Ingliz mustamlakachi ma’murlar harakat harakat qatnashchilari orasida birlik yo‘qligidan foydalanib, o‘zlariga xos raxmsizlik bilan bu harakatni bostirdilar. Umumhindiston milliy ozodlik harakati vaqtincha pasaya boshladi. Iqtisodiy taraqqiyot 1923-1927 y. 1923 – 1927 yillarda Hindistonda iqtisodiyot rivojlanadi. Fabrikalar soni 1,5 barovar ko‘paydi. Hind sarmoyadorlariga foyda olish imkoniyati uchun qattiq kurash olib borishga to‘g‘ri keldi. Ayniqsa to‘qimachilik sohasida qattiq raqobatchilik kurashi ketardi. Urush yillarida chetdan gazlama keltirish kamayishi bilan mahalliy gazlamalarga ehtiyoj oshgan bo‘lsa, 1922 yildan keyin chetdan gazlama keltirish yana kuchaydi. Angliya hukumati Hindiston bilan savdo qiluvchi ingliz kapitalistlariga yanada qulay sharoit yaratish maqsadida rupiya kursini oshirdi. Hind sarmoyadorlarining chetdan keltiriladigan tovarlarga boj solig‘ini ko‘paytirish to‘g‘risidagi talablari rad etildi. Shunday qilib monopoliyalari urush davrida birmuncha bo‘shashgan mavqeilarini yana mustahkamlab oldilar. 1923 yilda Hindistonda antiimperialistik harakat susayib ingliz ma’murlari haraktaini ko‘pchilik ishtirokchilarini qamoqqa oldilar. Milliy Kongres tashkilotlari tor mor etildi. Milliy Kongres partiyasining a’zolari ko‘tarilishi davridagi 10 mln. kishidan 1923 yilda bir necha kishiga tushib ketdi. Mustamlaka ma’murlari o‘zlarining yozuvlaricha siyosatlarini ya’ni musulmonlarni – induslarga gij – gijlash siyosatlarini yana amalga oshiradilar. Ingliz – hind ma’murlarining ig‘vogarliklari bilan 1923 yilda musulmonlar bilan induslar o‘rtasida to‘qnashuvlar boshlanadi. Musulmon ligasi induslarni islomga kiritish kompaniyasini avj oldirdi. Ayni vaqtda reaksion indus tashkiloti Hindu Maxasabxa Hindistonni butun aholisini induizmga kiritishni targ‘ib qildi. Diniy adovatni kuchayishi umumhindiston milliy ozodlik harakatini pasayishining ochiq belgisi edi. 1923- 1927 yillarda oldingi davrga nisbatan stachkalar soni kamaydi, lekin ularni o‘tkazishda ancha tashkiliy, uyushqoqlik tendensiyasi kuzatildi. 1923 yilda Ahmadobod ip gazlama fabrikasida ishchilarning yirik ish tashlashi bo‘ldi, 1924 yili Bombey to‘qimachilari ish haqini pasaytirishga qarshi 160 ming kishilik ish tashlash uyushtirdilar. 1925 yili Bombeyning 152 ming ishchilari yangidan ish haqini tushirilishiga qarshilk ko‘rsatib 3 oy mobaynida ish tashladilar. Yirik ish tashlashlar shuningdek Hindistonning temir yo‘llarida ham ruy berdi. Xindistonda kasaba uyuo‘malari ko‘payib bordi. 1926 yilning oxirida 200 dan oshiq kasaba uyushmalari bo‘lib ularda 300 mingdan oshiq a’zo bor edi. Kasaba uyushmalari ishida kommunistlar faol ishtirok etdilar. 1925 yili kommunistlar va inqilobiy kayfiyatdagi millatparvar Bengaliyada ishchi- dehqon partiyasini tuzdilar. 1927 yilda Bombeyda ham ishchi dehqon partiyasi tuzildi. U kasaba uyushmalarida faol ish olib bordi. Ularga ishchilarning jalb etilishida faoliyat yurgazdi. Yangi inqilobiy kasaba uyushmalarini tuzishda qatnashdi. Partiya organi “Krakti” – inqilob deb atalardi. Penjobda ham ishchi dehqon partiyasi tuzildi. Ishchi - dehqonlar partiyalari nafaqat kommunistlar rahbarligi ostida balki mayda burjua inqilobchi vatanparvarlar rahbarligi ostida edilar. Bu ularning dasturiy hujjatlari va ular faoliyatida o‘z aksini topar edi. Umuman ular Hindistonda ishchi – dehqon harakati rivojida ijobiy rol o‘ynadilar. XKP ning tuzilishi. Yagona kommunistik partiya tuzishni zarurligi hind ishchilarining ilg‘or qismi tomonidan 1929- 1930 yillarda anglab yetildi. O‘sha vaqtda kompartiyaning faoliyat platformasi e’lon qilingan edi. Lekin bir qancha obyektiv sabalar kommunistik partiyaning tashkiliy rasmiylashuviga halaqit qilib kelard. Uning tashkil etilishida Mirut jarayoni ma’lum rol o‘ynadi, uni qamoqqa olingan kommunistlar mustamlakachilik tuzumini fosh etish minbariga aylantirilgan edilar. Mirut jarayoni minbaridan kommunistlarni ochiq chiqishlari keng antiimperialistik kurash sharoitida ishchilarning ilg‘or qismi , dehqonlar va ziyolilarning e’tiborini qozonishga yordam berdi. 1933 yil yanvarda Mirut maxbuslarini ishi bo‘yicha xukm e’lon qilindi. Muzaffar Ahmad o‘lim jazosiga , qolgan sudlanuvchilar turli muddat katarg‘a ishlariga hukm qilindilar. Bu hukm Hindistonda , shuningdek, Angliya va boshqa davlatlarda norozilik uyg‘otdi. Javoxarlal neru boshchiligida mirut maxbuslarini himoya qilish bo‘yicha maxsus komitet ham o‘z noroziligini bildirdi. Bu norozilik harakati ingliz ma’murlarini mirut mahbuslarini muddatdan oldin ozod qilishga majbur etdi. Muzaffar ahmad ham ozod etildi. Ular ozod etilganlarian keyin 1933 yil Hindiston kompartiyasining Muvaqqt Markaziy komiteti saylandi. Muvaqqt Markaziy komitetiga tarqoq komunistik guruhlarini yagona partiyaga birlashtirishdek mas’uliyatli vazifa yuklandi. Bu vazifa muvaffaqiyatli amalga oshirildi. Shu yili Hind kompartiyasi Kominternga qabul qilindi. Tez orada kompartiya mustamlaka hukumati tomonidan taqiqlab qo‘yildi. Gujeratdagi dehqon g‘alayonlari. 1928 yili Gujeratda dehqonlarning mustamlaka ma’murlarini yer solig‘ining 20-25 % ga oshirilishiga qarshi kurash boshlandi. Milliy Kongres harakatga rahbarlik qildi, dehqonlarni to‘lamaslikka, amaldorlarni oziq – ovqat bilan ta’minlamaslikka chaqirdi. Bunda kogres dehqonlarga kuch ishlatish usullaridan voz kechishni uqtirdi. Hukumat harakat qatnashuvchilarini qamrab , yer, mol mulklarni musodara qildi. Kompaniya 1928 yili to‘xtatildi. Hukumat soliq stavkalarini kamaytirishga majbur bo‘ldi, qamoqqa olinganlarni ozod qilish, musodora etilgan yer , mol mulklarini qaytarib berishga va’da berdi. Lekin hukumat o‘z va’dalarini bajarishga shoshilmasdi, dehqonlarni ko‘pi ko‘p vaqtlar turmada yotishga majbur bo‘ldilar, yerlar esa ularga qaytarib berilmadi. Hindistonda iqtisodiy krizis. 1929 yili boshqa mamlakatlar qatori Hindistonni ham iqtisodiy krizis qamrab oldi. Krizis nafaqat sanoatga, balki qishloq xo‘jaligiga ham zarar yetkazdi. Qishloq xo‘jalik mahsulotlari narxlari keskin tushib ketdi. Angliya krizisning og‘irligini o‘z mustamlakalariga solishga intilib, Angliyaning sanoat mollarini narxini oshirdi. 1933 yilgacha cho‘zilgan krizis davrida oziq – ovqat mahsulotlari yetishtirish qisqardi. Ko‘pchilik dehqonlar xonavayron bo‘lib qishloq xo‘jalik ishchilariga aylana bordi. Pomeshchiklar va hukumat krizis yillarida dehqonlardan soliqlarni avvalgi miqdorda olishni davom ettirdilar. Shuning uchun dehqonlar bor narsani hatto muqaddas bo‘lgan ayollari taqinchoqlarini sotishga majbur bo‘ldilar.

Ishchilarning ahvoli keskin yomonlashdi. Shaharga xonavayron bo‘lgan dehvonlarning oqib kelishi shaharlarda katta ishsizlik keltirib chiqardi. Kapitalistlar bundan foydalanib ish haqini pasaytira boshladilar.

Hunarmandlarning ahvoli yomonlashishiga qaramay krizis yillarida to‘quvchilik korxonalarini soni oshdi. Shunday qilib garchi ingliz mustamlakachilari milliy sanoatni rivojlanishiga to‘sqinlikni davom ettirsada krizis yillarida mahalliy hind kapitalizmi rivojlana bordi. Jahon iqtisodiy krizisining chuqurlashib borishi munosabati bilan Hindistonda antiimperialistik harakat yangidan yuksala boshladi. Milliy ozodlik harakatida ishchilar , dehqonlar mayda burjuaziya va ziyolilarning faol ishtirok etishi Hindiston Milliy kongresini Angliya ma’murlari oldiga bir qancha talablarni qo‘yishga da’vat qildi. 1930 yil yanvarb oxirida gazetada 11 moddadan iborat Gandining dasturi e’lon qilindi, ular asosan hind burjuaziyasining va qisman aholining keng qatlamlari talablarini ifodalar edi, bu moddalardan asosiylari qo‘yidagilar edi : yer solig‘i 50 % kamaytirish, hukumatning tuz monopoliyasini hamda tuz solig‘ini yo‘q qilish, chet el to‘qimachilik tovarlarga qo‘yiladigan xomiylik ta’riflarini bekor qilish, ingliz amaldorlarining maoshini kamaytirish, siyosiy mahbuslarni ozod qilish, maxfiy politsiyani yo‘q qilish va xoqazo. Angliya hukumati bu talablarni badarishdan bosh tortdi. Shundan keyin gandi boshchiligidagi Milliy Kongres “grajdan itoatsizligi kompaniyasi” ni boshlashga qaror qildi. Bu kompaniya xaind xalqiga og‘ir yuk bo‘lib tushgan inglizlarning tuz monopliyasiga qarshi tuz yurishi o‘tkazish bilan boshlandi. Gandi barcha hindlarni sho‘r suvni bug‘latib o‘zingiz tuz ola bering deb da’vat etdi. Ma’murlarning tuz monopoliyasiga qarshi dengiz suvidan tuz bug‘latib olishni namoyish qilib ko‘rsatish maqsadida uning o‘zi milliy kongresning 78 ta taniqli arbobiga bosh bo‘lib Gujeratga ya’ni dengiz bo‘yicha jo‘naydi. Gandi otryadi ortidan katta miqdordagi xalq ommasi borardi. Ular orasida ko‘plab gujeratlik dehqonlar bor edi. Tuz yurishi uch hafta davom etdi. Aprel oyining o‘rtalarida Hindistonning ko‘pchilik shahar va qishloqlarida namoyishlar va xartalar ro‘y berdi. Volontyorlar – beminnat xizmatchilar otryadlari tuzildi, ular ingliz mollari bilan sovdo qiluvchi magazinlarni egallab, maydonlarda ingliz matolaridan bo‘lgan kiyimlarni namoyishkora yondirardilar. Hind savdogarlari bu kompaniyada ixtiyoriy ravishda qatnashdilar va u bilan bog‘liq namoyishkora yondirardilar. Hind savdogarlari bu kompaniyada ixtiyoriy ravishda qatnashdilar va u bilan bog‘liq moddiy talofatlarni ko‘tardilar. Peshovar va shalopurdagi qo‘zg‘alon. Gandi grajdan itoatsizligi kompaniyasini tinch xarakterda o‘tishi uchun intilganligiga qaramay antiimperialistik kurash bir qancha viloyatlarda qurolli g‘alayonlarga aylanib ketdi. 1930 yil aprel oyining oxirida Peshovarda qo‘zg‘alo ko‘tarildi. Shahar ikki haftagacha qo‘zg‘alonchilar qo‘lida bo‘ldi. Qo‘zg‘alonni bostirish uchun soldatlar hind diniga industlar yuborildi, lekin ular Peshovarni musulmon aholisiga qarab o‘q uzishdan bosh tortdilar. Ikki haftadan keyingina hukumatning Peshovordagi hokimiyati tiklandi. Peshovar qo‘zg‘alonidan keyin pushtun qabilalarini qo‘zg‘aloni boshlandi. Kongress bilan aloqada bo‘lgan pushtunlar tashkiloti ko‘ngillilardan otryadlar tuzadilar. Ular qio‘il kiyim kiyganliklar uchun “Qizil kiyimlilar” deb ataladilar. Pushtunlar lashkari bir oydan ortiq Peshovarni qamal qilib turadi. Ingliz ma’murlari pushtunlarga qarshi harbiy aviatsiyani tashladi va nihoyat harakatni bostirdi. Bombey viloyatining sanoat markazi Shalapurda 1930 yil 8 mayda kongreschilar namoyishi tashkil qiladilar, namoyish politsiya tomonidan o‘qqa tutiladi. Bunga javoban shaharda qo‘zg‘alon ko‘tariladi. Bu qo‘zg‘alonda to‘qimachi ishchilar asosiy rol o‘ynaydi. Ular o‘z shaharlaridan inglizlarni haydab yuborib, uni 2 haftadan ko‘proq o‘z qo‘llarida saqlab turdilar. Hukumat Shalopurga qarshi ingliz harbiy qismlarini jo‘natdi. Qattiq janglardan so‘ng Shalapurning ingliz qo‘shinlari egalladilar. Qo‘zg‘alon rahbarlari qamoqqa olindi. Hindistonning boshqa shaharlarida ishchilar mustamlakachilariga qarshi kurashda faol qatnashdilar. 1930 yil mayida ko‘p sanoat markazlarida inglizlar hokimiyatini boyqot qilish shiori ostida siyosiy namoyishlar o‘tkazildi. Angliya imperialistlari terror yo‘li bilan “grajdan itoatsizligi” kompaniyasini bostirishga qaror qiladilar. 1930 yil mayida Miliy Kongres qonundan tashqari e’lon qilindi. Gandi, Neru M., J. Neru va kongressning boshqa rahbarlari shuningdek, 60 ming harakat qatnashchisi turmalarga tashlandi. Iyul Bombeyda mustamlaka hokimiyatining qatag‘onlariga qarshi xartal e’lon qilindi. Unda 50 ming kishi qatnashdi. Politsiya bilan to‘qnashuvlarda 500 kishi o‘ldirildi. Ommaning politsiya bilan to‘qnashuvlari Kalkuttada ham bo‘ldi. 1930 yil yozida Peshovor, Shalapur, Bombey, Kalkuta , madras va boshqa shaharlarda harbiy holat e’lon qilindi. 1930 yilda dehqonlar harakati. Angliya imperialistlarga qarshi kurashda dehqonlarning grajdan itoatsizligi kompaniyasida ishtiroklari katta ahamiyatga ega edi. Ijara haqini pasaytirish uchun harakat avj oldi. Qishloq xo‘jalik mahsulotlari narxlarni tushib ketishi munosabati bilan dehqonlar pomeshchiklarga ijara haqqini to‘lolmay qolgandilar. Shuning uchun ularni yerdan hayday boshlagandilar. Dehqonlar norozilik namoyishlarini tashkil qildilar. Ularning harakati Milliy Kongressning mahalliy komiteti tomnidan qo‘llab – quvvatlandi. Ollohobod okrugida soliq to‘lamaslik kompaniyasi boshlandi. Yer solig‘i, ijara haqini kamaytirish uchun harakat Bixar va Bengaliya okruglaridan birida ijara haqini to‘lamaslik kompaniyasi shunday ko‘lam kasb etadiki mustamlakachi ma’murlar u yerga qo‘shin jo‘natdilar. Markaziy provissiyalardagi Berarda ijara haqini kamaytirish, soliq to‘lamaslik kompaniyasiga boshchilik qiladigan dehqonlar ittifoqi vujudga keldi. Ish dehqon otryadlarini tuzilishigacha borib yetdi. Dehqonlarga qarshi politsiya otryadlari tashlandi. Lekin bu rayonda dehqonlar g‘alayonlari qo‘shinlar kiritilib dehqonlar harakati ko‘p rahbarlari qamoqqa olingandan keiyn tinchiydi. Dehli pakti. Kongresning Karachidagi sessiyasi. 1931 yilning birinchi oylarida hukumatning shafqatsiz qatag‘onlari natijasida ommaviy antiimperialistik harakat birmuncha pasaya boshladi. Shunday sharoitda 1931 yil martda hindistonni vitse koroli Irvi bilan grajdan itoatsizligi kompaniyasi rahbari Gandi o‘rtasida muzokaralar ro‘y berdi. Natijada Dehli pakti imzolandi. Paktga ko‘ra gandi grajdan itoatsizligi kompaniyasini to‘xtatish majburiyatini oldi. Hukumat qatag‘onlarni to‘xtatish , harbiy holatni bekor qilish , qamalganlarni ko‘pini ozod qilish majburiyatini oldi, bunda Mirutda qamoqqa bo‘lgan kasaba uyushmalari liderlarni ozod qilish ko‘zda tutilmadi. Gandi “yumaloq stol” konferensiyasida ishtirok etishga rozi bo‘ladi.1931 yil dekabrda bo‘lgan Karachidagi kongressning navbatdagi kongresining navbatdagi sessiyasi Dehli paktini ma’qulladi. Yumaloq stol konferensiyasi. Grajdan mtoatsizligi kompaniyasini qaytadan boshlanishi.1931 yil yozida londonda Hindistonning turli partiyalari va guruxlari ishtirokida konferensiya ochildi. Konferensiyada Milliy kongressni vakili Gandi edi. Ingliz imperialistlari konferensiyada indus va musulmon partiyalari orasida adovatni kuchaytiishga intildilar. Konferensiya tarkibi reaksion bo‘lganligi bois Gandining xindlarni fikrlar birligiga erishishi uchun qilgan urinishlari zoye ketdi. Angliya hukumati hind partiyalari ahdlashuviga erishmadilar deb bayonot berdi. 1931 yil yozida Londonda Hindistonning turli partiyalari va guruhlari ishtirokida konferensiya ochildi. Konferensiyada Milliy Kongressni vakili Gandi edi. Ingliz imperialistlari konferensiyada indus va musulmon partiyalari orasida adovatni kuchaytirishga intildilar. Konferensiya tarkibi reaksion bo‘lganligi bois andining xindlarni fikroar birligiga erishishi uchun ыilgan urinishlari zoye ketdi. Angliya hukumati xind partiyalari ahdlashuvga erishmadilar deb bayonot berdi. 1931 yil dekabr Gandi “yumaloq stol” konferensiyasida ishtirok etish butunlay befoydaligini ko‘rib Hindistonga qaytib keladi. Gandini qaytib kelishi bilan Kongresning ishchi komiteti “grajdan itoatsizligi”ni ikkinchi kompaniyasini boshlashga qaror qildi. Gandi va kongresning ko‘p rahbarlari qamoqqa olindilar. 1932 yil sentyabrda gandi turmada kastaviy yo‘l bo‘yicha milliy ozodlik harakatini bo‘lib tashlashga urinishdan norozilik bildirib ochlik e’lon qiladi. Gandining ochlik e’lon qilishi Hindistonning qator shaharlarida norozilik uyg‘otdi. Lekin grajdan itoatsizligini yangi kompaniyasi birinchi kompaniyadan katta miqiyos kasb eta olmadi. Buning sababi bir tomondan ma’murlarning qattiq qatag‘onlari bo‘lsa. Boshqa tomondan kongress rahbariyatining kurashni yakka – yakka chiqishlar bilan chegaralab quyishga intilishi edi. 1931-1932 yillarda ishchilar harakati. Bu yillarda ish tashlash harakatlari avvalgi yillarga nisbatan anchagina bo‘sh bo‘ldi. Bu hol antiimperialistik harakatni umumiy pasayishi bilan ikkinchidan ko‘zga ko‘ringan kasaba uyushmalari so‘l liderlarni qamoqqa olish bilan bog‘liq edi. Lekin 1931-1932 yillarda yangi iqtisodiy kasaba uyushmalari tuzildi, kasaba uyushmalarida ta’sirga egalik uchun kommunistlar bilan kongres o‘rtasida kurash borardi. Kongres ishchilarning hind sarmoyadorlariga qarshi kurashini bo‘shatishga intildi. Kommunistlar esa kasaba uyushmalarni nafaqat milliy – ozodlik harakatiga qatnashishi, balki ishchilarning sinfiy manfaati yo‘lida kurashishi uchun ham harakat qilardilar.

1931-1933 yilllarda dehqonlar harakati . 1931-1933 yillardagi dehqonlar harakatida yangi belgilar ko‘zga tashlanadi. harakat ilgari dehqonlar kurashi sust bo‘lgan, masalan Madoras, Andxra, Bixar viloyatlarini qamrab oldi. Dehqon harakatlari shuningdek, Djammu, Kashmir, Alvar knyazliklarida ham bo‘ldi.

Garchi birinchi dehqonlar ittifoqlari Milliy kongres ta’siri ostida bo‘lsa ham ularda so‘llarning ta’siri oshib bordi. Ishchi - dehqon partiyalari dehqonlarni soliqlarni kamaytirish uchun kurashga ip tashlagan ishchilar uchun oziq – ovqat yig‘ishga chaqirdilar.

Shimoliy G‘arbiy chegara viloyatida soliq to‘lamaslik kompaniyasi o‘tkazildi. Qo‘shma provinsiyalar dehqonlar ijara shartlarini yengillashtirish, soliqlarni kamaytirish uchun kurashdilar. U yerda ham dehqon ittifoqi tuzila bordi. Milliy kongres dehqonlarni o‘z ahvolini yaxshilash uchun kurashlarini qo‘llab – quvvatladi, lekin ba’zi dehqonlar ittifoqining pomeshchiklarga qarshi yerni dehqonlarga berish uchun harakatlarga qarshi chiqdi. Andxra viloyatida “dehqonlar ittifoqi” soliqlarni oshirilishiga qarshi soliq to‘lamaslik kompaniyasini e’lon qildi.

1934- 1939 yillarda iqtisodiy rivojlanish. Hindiston umumiy sanoat qoloqligiga qaramay mustamlakalar ichida birmuncha rivojlangan mustamlaka edi. Urush arafasi yillarida to‘qimachilik fabrikalari soni ko‘paydi, metalurgiya, metalga ishlov berish zavodlarining mahsulotlari ko‘paydi. Hindistonda yirik korxonalar bilan birga mayda korxonlar ham katta o‘rin tutardi, ularda kapitalistik munosabatlarning rivojlanishi hunarmandlarni ommaviy xonavayron bo‘lishiga olib kelardi .

Miliy sanoatning o‘sishi hind burjuaziyasi bilan imperialistlar o‘rtasida ichki bozor uchun raqobatchilik kurashini keskinlashtirdi. Bu kurashda Angliya monopolistlarining mavqeini kuchaytirish uchun mastamlaka ma’murlari 1936 yilda “yetakchi monopoliyalar haqida ” qonun qabul qildi, qonun ingliz yetakchi monopoliyalariga hind kapitalistlarining foydalarini qisqartirish hisobiga katta foydani ta’minlab berdi.

Mustamlaka hokimiyatining to‘sqinchilik tadbirlariga qaramay hind burjuaziyasi chet el kapitalini mavqeini birmuncha bo‘shatirishga erishdi.

Ikkinchi jahon urushi arafasida ip gazlama sanoatida hind ip gazlama sanoati mahsulotlari hind bozorining 65% ini egalladi. Angliyasarmoyadorlari hind to‘qimachilik bozorida o‘z mavqelarini bir qismini Yaponiyaga berib quydi. Hind kapitali boshqa sanoat sohalariga ham kirib bordi. Lekin Angliya monopoliyalari hind iqtisodiyotida ustunlik mavqelarini saqlab qoldilar.

Miliy kapitalizmning rivojlanishi bilan bir qatorda hind ishchilar sinfini nisbatan qashshaqlashishi kuchayib bordi.

1933- 1939 yillarda ishchilarning ish haqi 20-30 % kamaydi. Ayni paytda yirik shaharlarda yashashqiymati o‘sib bordi. Shu bois ishchilarning qarzdorligi ko‘paydi.

Hindiston xalq ommasining “Qullik konstitutsiyasi” ga qarshi kurashi.

1935 yili ingliz imperialistlari Hindistonni boshqarish to‘g‘risida qonun chiqardilar. Bu qonun hind xalqi tomonidan “qullik konstitutsiyasi” deb ataldi, u quyidagi maqsadlarni ko‘zlardi : xind mulkdorlariga yon berish bilan ingliz imperialistlarining ijtimoiy tayanchini kengaytirish, eski tayanchlar- pomeshchiklar va knyazlarni mavqeini mustahkamlash, musulmonlar bilan induslar orasidagi ajralishni chuqurlashtirish, mustamlakachilik tartiblarining asoslarini mustahkamlash. Mulkdor sinflarga yon berib, ingliz imperialistlari saylovchilari sonini 35 mln. kishiga ko‘paytirdilar, qonun chiqarish organlari oldida javobgar bo‘lgan viloyat vazirliklarini tuzish kzzda tutildi. Amalda vinsional –viloyat organlari hakimiyatga ega emasdi, ingliz gubernatori ular tomonidan chiqarilgan hohlagan qonun hujjatiga veto qo‘ya olardi.

“Qullik konstitutsiyasi”ga qarshi ishchilar, dehqonlar mayda burjua tashkilotlari qat’iy qarshilik ko‘rsatdilar. Milliy kongres ham unga qarshi ekanligini bildirdi. Pomeshchik va knyazlar bilan bog‘langan partiyalar “Qullik konstitutsiyasi”ni qo‘llab – quvvatladilar. “Qullik konstitutsiyasi”ga qarshi harakatga Milliy Kongres boshchilik qildi. Unda bu kurashda ishchi – dehqon tashkilotlari kongres-sotsialistik partiya, kommunistlar, yoshlarni demokratik ligasi qo‘llab – quvvatladi. Ommaviy nororziliklar natijasida, 1935 yilgi konstitutsiyaning umumhindiston hokimiyat organlariga taaluqli qismi hayotga tatbiq etilmadi. “Qullik konstitutsiyasi”ga qarshi kurash , fuqorolik huquqlarini himoya qilish harakati miliy ozodlik lagerining asosiy kuchlarini birlashtirdi. Hindistonda antiimperialistik yagonafrontni tashkil topishi uchun obyektiv shart – sharoitlar vujudga keldi.

Bu vaqtda Milliy Kongresda anchagina kuchli so‘l qanot shaklandi, uning faoliyatida J. Neru katta rol o‘ynardi. So‘llar Milliy Kongresni ommaviy tarkibini kengaytirishga, uni yagona frontning tayanchiga aylantirishga intildilar.

Milliy Kongresda o‘nglar va so‘llarning kurashi urush oldi yillaridagi milliy ozodlik harakatini xarakteri va natijalariga o‘z ta’sirini ko‘rsatdi.

1937 yilda boshlangan yangi antiimperialistik harakatni ko‘tarilishi iqtisodiy krizisning boshlanishi, qullik konstitutsiyasiga qarshi kurash, shuningdek, 1937 yildagi saylovlarda antiimperialistik kuchlar g‘alabasi bilan bog‘liq edi. Unda Yevropa va osiyo mamlakatlarida avj olgan antifashistlar kurashi ham rol o‘ynadi. Keng xalq ommasi Italiyani Abissindagi agressiyasiga, Ispaniyadagi fashistlar isyoniga qarshi chiqdilar.

1938 yili Hindistonda angliya - xind xukumatini tayyorgarligiga qarshi norozilik kompaniyasi o‘tdi. Yangi iqtisodiy krizis ta’sirida ish tashlash harakatida 1937- 1939 yilgacha davom etgan ko‘tarilishi davri bo‘ldi. Yirik ish tashlashlar bengaliya va Bombeyda 1937-1938 yillarda bo‘lib o‘tdi.

Stachka kurashining avj olishi kasaba uyushmalarini sezilarli ko‘payishiga olib keldi. Bu vaqtga kelib kasaba uyushmalari a’zolari soni 600 ming kishiga yetdi. Hind ishchilari birligining mustahkamlanishi provardida ish tashlash kurashining samaradorligini oshirishga va korxona egalarini yon berishga erishish imkonini berdi.

1937-1939 yillarda dehqonlar harakati. II-jahon urushi arfasida dehqonlar harakati kuchayib ketdi. Dehqonlar yurishlari qatnashchilari provinsiya ma’murlari oldiga pomeshchik yer egaligini hech qanday to‘lovlarsiz yo‘qotish , soliqlarni kamaytirish, qarzlarni bekor qilish kabi talablarni qo‘ydilar. Birmuncha yirik dehqonlar yurishlari Andxra, Madoras, Qo‘shma provinsiyalarda bo‘ldi.

Bengal va boshqa provinsiyalarda soliqlarni to‘lamaslik kompaniyasi bo‘lib o‘tdi. Bir qancha provinsiyalarda ijarachi dehqonlarning namoyishlari o‘tkazildi. Xususan, 1938 yil planjobda yirik 40 ming kishilik ijarachilarning chiqishlari bo‘ldi.

Mahalliy va umumhindiston konferensiyalarida iqtisodiy talablar bilan bir qatorda antiimperialistik talablar ilgari surildi : Hindistonga mustaqillik berish, qullik konstitutsiyasini bekor qilish, yagona antiimperialistik frontni yaratish, siyosiy mahbuslarni ozod qilish kabilar. 1939 yilga kelib umumhindiston dehqonlar ittifoqida 800 ming a’zo bor edi.

Bu davrga kelib dehqon va ishchi tashkilotlari o‘zaro bir – birlarining talablarini qo‘llab – quvvatlay boshladilar. Umumiy kurashda ishchilar va dehqonlarning ittifoqi mustahkamlanib bordi.

1937-1939 yillardagi inqilobiy ko‘tarilish qator yangi belgilarga ega edi.

1. Umumiy antiimperialistik kurashda ishchilar va dehqonlarning rolini birmuncha oshganligi.

2. Knyazliklarni qamrab olgan keng demokratik harakatlar knyazliklar aholisini butun Hindiston xalqining milliy ozodlik harakatini kuchli ishtirokchisiga aylantirildi.

3. Ommaviy harakatning muvaffaqiyatli Milliy Kongresning chap qanoti ya’ni Milliy Kongresning ommaviy antiimperialistik tashkilotga aylanishida katta rol o‘ynagan qismini mustahkamladi.

4. mamlakatda vujudga kelgan iqtisodiy va siyosiy shart – sharoitlar yagona antiimperialistik frontni tashkil topishi uchun real imkoniyat yaratdi.

Shunday qilib urush arafasidagi ko‘tarilish sezilarli darajada antiimperialistik kuchlarni jipslashtirdi va Hindistonda milliy ozodlik harakatini bundan keyingi rivojlanishi uchun poydevor yaratdi.

II-jahon urushining Hindistonga ta’siri.

1939 yil sentyabrda Hindiston Angliya vitse – koroli tomonidan urush olib borayotgan tomon deb uning roziligisiz e’lon qilindi.

Ikkinchi jahon urushi Hindistonning millionlab oddiy kishilarga ulkan, mislsiz mashaqqatlar keltirdi va mustamlakachilarga nisbatan xalqning nafratini kuchaytirdi. Ayni vaqtda u milliy kapitalizm rivojini jadallashtirda va milliy burjuaziya bilan o‘zga yurtli imperialistlar hukumronligi o‘rtasida ziddiyatlarni kuchaytirdi.

Urushga qadar Hindistonga oziq – ovqat, xususan guruch keltirildi. Urush yillari Hindixitoy, Birma, Tailandda yaponlar hukumronligi munosabati bilan Hindistonga bu mamlakatlardan guruch keltirish to‘xtab qoldi. Aynivaqtda Janubi – Sharqiy Osiyodan guruch yetkazib berishni qisqarishi bilan tashqi bozorda xind guruchiga talab oshib ketdi. Urushning dastlabki yilari guruch hisili yaxshi bo‘lmadi. Bundan tashqari Hindiston Shimoliy afrikada urush harakatlari olib borayotgan Angliya va xind qo‘shinlarini oziq – ovqat bilan ta’minlashga majbur edi. Natijada mamlakat ichki bozorida oziq – ovqatni keskin yetishmovchiligi sezildi. Guruch va bug‘doyning bahosi 3-5 marta oshib ketdi. Hindistonda Madoras, Bengal, Bixar Orissu, Assam, Bombey viloyatlarini qamrab olgan ocharlik boshlandi. Ayniqsa 1943 yil bengalda qattiq ocharchilik va epidemiyadan bir necha million kishi nobud bo‘ladi. Pomeshchiklar, olib sotalar, Angliya ma’murlari don bilan chayqovchilik qilishdan kattafoyda ko‘rdilar. Ocharchilik va kasalliklarga qarshi kurashda mustamlakachilar hech qanday samarali choralarni ko‘rmadilar.

Jahon xo‘jalik aloqalarini buzilishi xind dehqonlarining ahvolisha og‘ir ta’sir ko‘rsatdi. Paxta eksporti kamayib uning narxi tushib ketdi. Ko‘plab dehqon xo‘jaliklari xonavayron bo‘ldi.

Ko‘p rayonlarda ijara haqi oshdi. Mamlakatda har xil harbiy soliqlar ko‘payib bordi. Natijada sudxo‘rlik ekspulatatsiyasi kuchayib, deyarli 70 % dehqonlarni qashshoqlashtirib, yersizlanishiga ikkinchi tomondan yerni pomeshchik lar va sudxo‘rlar qo‘lida konsentratsiyalanishiga olib keldi. Bularning hammasi ikkinchi jahon urushi davrida dehqonlarning antifeodal va antiimperialistik kurashini kuchaytirdi. Sanoat tovarlariga talabni oshishiga qaramay ingliz imperializmi Hindiston milliy sanoatini rivojlanishiga to‘sqinlik qilishdek eski siyosatini davom ettirdi, uning mustaqil rivojlanishi uchun baza bo‘ladigan sohalarni (birinchi navbatda mashinasozlik) paydo bo‘lishi va kengayib borishiga yo‘l quymaslikka intildi.

Yirik hind burjuaziyasi urush davrida o‘z sarmoyasini birmuncha kamaytirdi. Hind kapitalistlari ba’zi ingliz korxonalarini aksiyalarini sotib olishga erishdilar. Urush yillarida hind sarmoyasini markazlashuvi sezilarli o‘sdi. Eng yirik xind monopoliyalari o‘z banklarini yarata bordilar. O‘z navbatida ilgari savdo, sudxo‘rlik operatsiyalari bilan shug‘ullangan yirik xind banklari hind sanoat korxonalari aksiyalariga ega bo‘lib bordilar.

Bu davrda ingliz hind aralash kompaniyalari birmuncha ko‘paydi. Bu kompaniyalar ingliz kapitalini hind kapitali ustidan nazorat qilishning niqoblangan formasi edi. Ayni vaqtda bunday kompaniyalarning tuzilishi ingliz monopoliyalarining tanho xukmronlik dari o‘tib ketishidan darak berdi. Aralash kompaniyalar xind va ingliz sarmoyasi o‘rtasida raqobat kurashi maydoniga aylandi. Chet el imperializmi hukumronligi sharoitida xind sarmoyasi mavqeini kuchayishi milliy burjuaziya vaingliz imperializmi o‘rtasida ziddiyatlarni yanada keskinlashishiga olib keldi.

Ikkinchi jahon urushining borishida ingliz imperializmi Hindistonning odam va moddiy resurslardan keng foydalandi. Armiya va flotda xizmat qilgan xindlar soni 2 mln. kishidan oshdi. Umumiy soni 500 ming kishilik ingliz va amerika qo‘shinlarini mamlakatda saqlab turish Hindistonga yuklandi.

Urush davrida sanoatni bir muncha o‘sishiishchi sinfini 6 mln. kishigacha ko‘payishiga olib keldi. Tadbirkorlar o‘z foydalarini ko‘paytirishga intilib ish soatini 12 soatgacha uzaytirdilar. Maxsus qonun va namoyishlar taqiqlandi. Sanoatda bolalar va ayollar mehnatidan foydalanish kengaydi. Sanoatning ayrim sohalarida ishlab chiqarshning qisqarishi ishsizlarni ko‘payishiga olib keldi. Hind ishchilarining ahvoli urush davrida ish haqini ozgina oshirishdan turmush qiymatini ancha oshib ketishi bilan ham yomonlashdi. Bularni hammasi hind ishchilarini o‘z iqtisodiy kurashlarini kuchaytirishga va antiimperialistik harakatda faol ishtirok etishga majbur qildi.