1-Laboratoriya ishi
Organik birikmalarni ajratib olish va ularni tozalash usullari
Nazariy ma’lumot
Organik birikmalarning tozaligiga ishonch hosil qilingandan so’nggina
ularni o’rganish, ya`ni analiz va sintez qilish mumkin. Qattiq va suyuq organik
moddalarni tozalash va ajratib olishning bir necha xil usuli bor. Ularning asosiylari
quyidagilar:
1. Filtrlash; 2. Kristallash; 3. Sublimatsiya; 4. Haydash; 5. Ekstraksiya;
6. Xromatografik ajratish.
Qattiq organik birikmalarni tozalash
Qattiq holatdagi organik birikmalarni aralashmadan ajratib olish va
tozalash uchun turli xil usullar qo’llaniladi. Har xil sinfga kiruvchi organik
moddalarning eruvchanligi turlicha bo’ladi. Ana shundan foydalanib qattiq organik
birikmalarni filtrlash, qayta kristallash, sublimasiya yoki ekstraksiya qilish usullari
bilan ajratib olish mumkin.
Filtrlash. Organik sintez vaqtida qattiq moddani suspenziyadan ajratish
ularni yuvish, erituvchilardan ajratishga to’gri keladi. Quruq cho’kma suyuq
moddalardan filtrlab ajratiladi. Agar cho’kmaning dispersligi juda kichik bo’lsa,
uni sentrifugalash yuli bilan ajratish qulay. Cho’kmadan dastlabki erituvchini
yuqotish uchun uni yuvish kerak.Bunda mumkin qadar yuvish uchun kam suyuqlik
ishlatishga harakat qilmoq kerak. Cho’kma avval dekantasiya yuli bilan bir necha
bor yuvilsa ham bo’ladi. Filtrlash oddiy sharoitda varonkalarda yoki kichik
bosimda Byuxner voronkasi o’rnatilgan Bunzen kolbasida olib boriladi. (1-rasm).
Bosimni kamaytirish uchun-odatda vakuum nasosdan foydalanadi. Filtrlash
vaqtida suyuqlikning sathi voronka sathining 2/3 qismida oshmasligi kerak.
Filtrlashdan avval filtr qog’oz suv bilan namlansa filtrlash oson boradi. Filtr
qog’oz Byuxner voronkasi ulchamiga mos kesilmog’i lozim. Bunda voronkaning
barcha tuynuklari yopilishi, ammo qog’oz chetlari voronka devorlariga tegib
turmasligi shart. Filtrlash tezligi aralashmaning qovushqoqligi,harorat, bosim va
7
qattiq modda zarrachalarining o’lchamiga bog’liq. Filtr sifatida laboratoriyada filtr
qog’ozdan tashqari turli matolar, paxta, g’ovak shishalar va asbestdan foydalansa
ham bo’ladi. Buni sharoitga qarab tajriba olib boruvchining o’zi belgilaydi.
1-rasm. Nutch – filtr: 1-Byuxner voronkasi, 2 – Bunzen kolbasi.
Kristallash. Organik birikmalarni kristall holida cho’ktirish yuli bilan
tozalash
moddalarning
hamda
ayni
erituvchidagi
qo’shimchalarning
eruvchanligiga asoslangan. Ayni moddaning eruvchanligi harorat ko’tarilishi
(pasayishi) bilan o’zgarishi kerak. Erituvchi qo’shimchalarni eritmasligi yoki
aksincha ularni asosiy moddaga nisbatan birmuncha yaxshi eritishi kerak.
Erituvchi sifatida organik birikma olinib, kristallash qizdirish yuli bilan olib
borilsa, modda qaytar sovitgich ulangan kolbada eritiladi. Erituvchi sifatijda suv
olinsa, tajribani stakanda o’tkazish mumkin.
Erituvchi tanlashda erituvchining qaynash harorati moddaning
suyuqlanish haroratidan 10-15
o
C past bo’lish kerak, aks holda modda moy holatida
ajralib chiqadi. Agar tozalanayotgan modda bir erituvchida yaxshi erib,
sovitilganda kristallga tushmasa, boshqa erituvchida esa yomon erisa, moddani shu
ikki erituvchining aralashmasidan kristallga tushirishga harakat qilish kerak.
Buning uchun modda birinchi erituvchida qizdirib eritiladi, so’ngra loyqa hosil
bo’lguncha issiq eritma ustiga ikkinchi erituvchidan ko’shiladi. Keyin aralashma
tinguncha qizdiriladi va sovitiladi. Aralashma sovigandan keyin toza modda
8
kristallga tushadi, u filtrlab ajratib olinadi. Erituvchi aralashma sifatida spirt va
efir, atseton va petroley efir, spirt va benzol va boshqalar bo’lishi mumkin.
Do'stlaringiz bilan baham: |