Buxoro oziq-ovqat va yengil sanoat texnologiyasi instituti

1-Laboratoriya ishi 

Organik birikmalarni ajratib olish va ularni tozalash usullari 

Nazariy ma’lumot 

Organik  birikmalarning  tozaligiga  ishonch  hosil  qilingandan  so’nggina 

ularni  o’rganish,    ya`ni  analiz  va  sintez  qilish  mumkin.  Qattiq  va  suyuq  organik 

moddalarni tozalash va ajratib olishning bir necha xil usuli bor. Ularning asosiylari 

quyidagilar: 

1. Filtrlash; 2. Kristallash; 3. Sublimatsiya; 4. Haydash; 5. Ekstraksiya;  

6. Xromatografik ajratish. 

 

Qattiq organik birikmalarni tozalash 

Qattiq  holatdagi  organik  birikmalarni  aralashmadan  ajratib  olish  va 

tozalash  uchun  turli  xil  usullar  qo’llaniladi.  Har  xil    sinfga  kiruvchi  organik 

moddalarning eruvchanligi turlicha bo’ladi. Ana shundan foydalanib qattiq organik 

birikmalarni filtrlash, qayta kristallash, sublimasiya yoki ekstraksiya qilish usullari 

bilan ajratib olish mumkin. 

 

Filtrlash.  Organik  sintez  vaqtida  qattiq  moddani  suspenziyadan  ajratish 

ularni  yuvish,  erituvchilardan  ajratishga  to’gri  keladi.  Quruq  cho’kma  suyuq 

moddalardan  filtrlab  ajratiladi.  Agar  cho’kmaning  dispersligi  juda  kichik  bo’lsa, 

uni  sentrifugalash  yuli  bilan  ajratish  qulay.  Cho’kmadan  dastlabki  erituvchini 

yuqotish uchun uni yuvish kerak.Bunda mumkin qadar yuvish uchun kam suyuqlik 

ishlatishga harakat qilmoq kerak. Cho’kma avval dekantasiya yuli bilan bir necha  

bor  yuvilsa  ham  bo’ladi.  Filtrlash  oddiy  sharoitda  varonkalarda  yoki  kichik 

bosimda Byuxner voronkasi o’rnatilgan Bunzen kolbasida olib boriladi. (1-rasm). 

Bosimni  kamaytirish  uchun-odatda  vakuum  nasosdan  foydalanadi.  Filtrlash 

vaqtida  suyuqlikning  sathi  voronka  sathining  2/3  qismida  oshmasligi  kerak. 

Filtrlashdan  avval  filtr  qog’oz  suv  bilan  namlansa  filtrlash  oson  boradi.  Filtr 

qog’oz  Byuxner voronkasi ulchamiga  mos kesilmog’i  lozim.  Bunda  voronkaning 

barcha  tuynuklari  yopilishi,  ammo  qog’oz  chetlari  voronka  devorlariga  tegib  

turmasligi  shart.  Filtrlash  tezligi  aralashmaning  qovushqoqligi,harorat,  bosim  va 

---

 

7 

qattiq modda zarrachalarining o’lchamiga bog’liq. Filtr sifatida laboratoriyada filtr 

qog’ozdan tashqari turli matolar, paxta, g’ovak shishalar va asbestdan foydalansa 

ham bo’ladi. Buni sharoitga qarab tajriba olib boruvchining o’zi belgilaydi. 

 

 

 

 

 

 

 

 

1-rasm. Nutch – filtr: 1-Byuxner voronkasi, 2 – Bunzen kolbasi. 

 

Kristallash.  Organik  birikmalarni  kristall  holida  cho’ktirish  yuli  bilan 

tozalash 

moddalarning 

hamda 

ayni 

erituvchidagi 

qo’shimchalarning 

eruvchanligiga  asoslangan.  Ayni  moddaning  eruvchanligi  harorat  ko’tarilishi 

(pasayishi)  bilan  o’zgarishi  kerak.  Erituvchi  qo’shimchalarni  eritmasligi  yoki 

aksincha  ularni  asosiy  moddaga  nisbatan  birmuncha  yaxshi  eritishi  kerak. 

Erituvchi  sifatida  organik  birikma  olinib,  kristallash  qizdirish  yuli  bilan  olib 

borilsa,  modda  qaytar  sovitgich  ulangan  kolbada  eritiladi.  Erituvchi  sifatijda  suv 

olinsa, tajribani stakanda o’tkazish mumkin. 

Erituvchi  tanlashda  erituvchining  qaynash    harorati  moddaning 

suyuqlanish haroratidan 10-15

o

C past bo’lish kerak, aks holda modda moy holatida 

ajralib  chiqadi.  Agar  tozalanayotgan  modda  bir  erituvchida  yaxshi  erib, 

sovitilganda kristallga tushmasa, boshqa erituvchida esa yomon erisa, moddani shu 

ikki  erituvchining  aralashmasidan  kristallga  tushirishga  harakat  qilish  kerak. 

Buning  uchun  modda  birinchi  erituvchida  qizdirib  eritiladi,  so’ngra  loyqa  hosil 

bo’lguncha  issiq  eritma  ustiga  ikkinchi  erituvchidan  ko’shiladi.  Keyin  aralashma 

tinguncha  qizdiriladi  va  sovitiladi.  Aralashma  sovigandan  keyin  toza  modda 

---

 

8 

kristallga  tushadi,  u  filtrlab  ajratib  olinadi.  Erituvchi  aralashma  sifatida  spirt  va 

efir, atseton va petroley efir, spirt va benzol va boshqalar bo’lishi mumkin.