Buxoro oziq-ovqat va yengil sanoat texnologiyasi instituti

5.3. Nisbiy miqdorlar to`g’risida tushuncha. 
Jamiyat  taraqqiyotini  nisbiy  miqdorlarsiz  tasavvur  qilib  bo`lmaydi. 
Hamma narsa taqqoslanishda bilinadi.  
Ijtimoiy-iqtisoiy  hodisalarni  bilish  va  o`rganishda  mutlaq  miqdorlar 
muhim  qurol  vazifasini  o`ynasa-da,  ammo  ular  bilan  cheklanib  qolish  mumkin 
emas. CHunki svodkalash natijasida olingan dastlabki mutlaq miqdorlar hodisa 
va  jarayonlarning  qanday  suratda  rivojlanayotganligini,  ularning  intensivligini 
tavsiflay olmaydi.  
2001  yilda  viloyatda  315  ming  tonna  don  mahsuloti  etishtirildi.  Bu  son 
umumiy  mutlaq  miqdor  bo`lib,  etishtirilgan  donning  oz  yoki  ko`pligini, 

---

 
43 
viloyatning  belgilangan  rejasi bajarilgan  yoki bajarilmaganini  bevosita  ko`rsata 
olmaydi.  Bu  tomonlarni  bilish  uchun  2001  yildagi  don  mahsulotlari  miqdorini 
oldingi ko`rsatkichlar yoki shu yilgi reja bilan taqqoslash kerak. Aynan shunday 
taqqoslash  natijasida  nisbiy  miqdorlar  olinadi.  Taqqoslashda  ko`pincha  mutlaq 
miqdorlar  qo`llaniladi.  ayrim  hollarda  o`rtacha va nisbiy  miqdorlar  ham  o`zaro 
taqqoslanishi mumkin. 
SHunday  qilib,  ikkita  taqqoslama  mutlaq  miqdorni  bo`lish  natijasida 
olingan umumlashtiruvchi miqdor statistikada nisbiy miqdorlar deb ataladi.  
Nisbiy  miqdorlar  har  xil  shakllari  ifodalanish  mumkin.  ularning 
ifodalanish  shakli  bazis  miqdorning  (nisbat  maxrajini)  qanday  birlikka 
tenglashtirib 
olinishiga 
bog’liqdir. 
SHunga 
qarab, 
nisbiy 
miqdorlar 
koeffitsientlarda, foizda, promilleda, prodetsimilleda ifodalanadi.  

  Agar bazis miqdor 1 ga tenglashtirib olinsa, u holda nisbiy  miqdorlar 
koeffitsientda ifodalangan bo`ladi. masalan, 1991 yilda viloyatda 41,9 
mln.m
3
 gaz qazib olingan bo`lsa, 2001 yilda uning miqdori 49 mln.m
3
 
dan  oshdi.  Agar  41,9  mlrd.m
3
  bir  birlik  deb  qabul qilinsa,  u  holda 49 
mln.m
3
 necha birlikni tashkil etadi. Oddiy proportsiya tuzaiz:  
;
0
,
49
1
9
,
41
х


 
 
170
,
1
9
,
41
0
,
49


х
 birlikka teng. 
Demak, viloyat gazi shu davr ichida 1,17 martadan ortiqroq ko`paygan. 
* Agar bazis miqdor 100 ga tenglashtirilsa, uholda nisbiy miqdorlar foizda 
ifodalangan bo`ladi:  
;
0
,
49
100
9
,
41
х


   
0
,
117
9
,
41
100
0
,
49



х
 foiz. 
Bundan  shunday  xulosa  chiqadiki,  1991  yilda  har  100  birlikka  41,9 
mlrd.m
3
 gaz qazib olingan bo`lsa, 2001 yilda esa bu son 49,0 mln.m
3
 ni tashkil 
qilib, taqqoslanadigan baza miqdoriga nisbatan 17,0 foizga oshgan.  
*  Agar  bazis  miqdor  1000  ga  tenglashtirilsa,  u  holda  nisbiy  miqdorlar 
promilleda (
0
/
00
)
2
 ifodalangan bo`ladi:  
;
0
,
49
100
9
,
41
х


   
1170
9
,
41
1000
0
,
49



х
 promille. 
Nisbiy miqdorlarning ifodalanish turlari va ularning shartli ishoralari 
Bazis 
miqdor 
Nisbiy miqdorlarning 
ifodalanishi 
Ifodalanishlarning 
shartli belgilari 
Miso-
limizda 
1 
Koeffitsientlarda 
1/10 
1,170 
100 
Foizda 
0/00 
117,0 
1000 
Promilleda 
0/000 
1170 
10000 
Prodetsimilleda 
0/0000 
11700