Buxoro oziq-ovqat va yengil sanoat texnologiyasi instituti

O`rtacha  miqdor  deyilganda  bir  turdagi  (xildagi)  hodisaning 
o`zgaruvchan  belgilari  asosida  umumlashtirib  ta`riflovchi  miqdor,  ko`rsatkich 
tushuniladi.  O`rtacha  miqdorning  xususiyati  shundaki,  u  to`plamning  umumiy 
darajasini  yoki  undagi  ayrim  birliklarning  darajasini  tavsiflamasdan,  balki 
o`rganilayotgan belgi umumiy darajasining to`plam birliklariga bo`lgan nisbatini 
ifodalaydi.  YUqoridagi  ish  haqi  xususidagi  misolimizda  ish  haqi  fondi  va  jami 
ishchilarning  soni  umumiy  daraja  bo`lsa,  ularning  nisbati  natijasida  olingan 
daraja esa o`rtacha miqdor hisoblanadi.  
сони
ишчилар
фонди
хаки
иш
хаки
иш
Уртача

 
O`rtacha  miqdorlarni  hisoblashda  quyidagi  asosiy  qoidalarga  rioya  qilish 
lozim: 

  o`rtalashtirilayotgan  yakka  (individual)  miqdorlar  bir  xil  turdagi 
to`plamga  xos  bo`lishi  va  mohiyatlari  jihatdan  tubdan  farq  qilmasligi 

---

 
49 
shart, miqdoran esa bir-biridan tafovutda bo`lib, ularning soni etarlicha 
ko`p  bo`lishi  lozim.  Agar  o`rtacha  mohiyati  jihatdan  tubdan  farq 
qiluvchi yakka miqdorlar bo`yicha hisoblansa, u holda bu o`rtacha o`z 
mazmunini  mutlaqo  yo`qotadi  va  qalbaki  (soxta)  ko`rsatkichga 
aylanadi; 

  o`rtacha  miqdorlar  etarli  darajada  ulkan  bo`lgan  bir  turdagi  ommaviy 
to`plamlar  uchun  hisoblanishi  kerak.  Aynan  shu  qoidaga  asoslanib 
hisoblangan o`rtacha o`rganilayotgan hodisaning tub mohiyatini to`liq 
ochib  bera  oladi.  CHunki  o`rganilayotgan  to`plam  qancha  katta 
(albatta,  nisbatan)  bo`lsa,  o`rtacha  natijaga  salbiy  ta`sir  qiluvchi 
tasodifiy omillar ta`siri shuncha kamayib boradi. SHu jihatdan o`rtacha 
miqdorlar ulkan sonlar qonuniga bo`ysunadi; 

  o`rtacha  miqdor  faqat  umumiy  to`plam  uchun  hisoblanmasdan,  balki 
to`plamning  ayrim  guruhlari,  qismlari  (bo`laklar)  uchun  ham 
hisoblanishi  kerak.  Bunday  vazifa  dastlab  umumiy  to`plamning 
mohiyati  jihatdan  o`xshash  bo`lgan  guruhlarga  ajratish,  so`ngra  esa 
guruhlar  uchun  o`rtachalarni  hisoblash  yo`li  bilan  bajariladi.  SHu 
yo`sinda hisoblangan guruhlar o`rtachalari umumiy o`rtacha ochib bera 
olmaydigan tomonlarni ochib beradi.