Buxoro oziq-ovqat va yengil sanoat texnologiyasi instituti

 
12.2. Aholi soni statistikasi 
Statistikaning  eng  muhim  birlamchi  vazifalaridan  biri  aholi  sonini  va 
uning mamlakat hududlari bo`yicha joylashishini o`rganishdan iborat. YUqorida 
aytilganidek, aholi soni haqidagi asosiy ma’lumot manbai bo`lib, aholi ro`yhati 
hisoblanadi  va  u  aholi  sonini  ma’lum  kun  yoki  ma’lum  momentga  (kritik 
momentga)  nisbatan  ifodalaydi.  Ro`yhatlar  orasida  ma’lum  aholi  punktining 
aholisi  soni  avvalgi  aholi  ro`yxati  ma’lumotlari  va  aholining  joriy  hisobi, 
ularning tabiiy va mexanik harakati ma’lumotlari asosida hisob-kitob qilish yo`li 
bilan balans sxemasi bo`yicha aniqlanadi: yil oxiridagi aholi soni=yil boshidagi 
aholi  soni+yil  davomida  tug’ilganlar  soni+kelganlar  soni-o`lganlar  soni-yil 
davomida ko`chib kelganlar soni. 
A
1
=A
0
+T+K
el
-O’-K
et
; 
Aholi  sonini  hisobga  olish  aholi  yashaydigan  punktlar  bo`yicha  amalga 
oshiriladi  va  u  doim  o`zgarib  turadi.  Aholi  xaqidagi  ma’lumot  tenglashtirilgan 
vaqt – kritik moment deb ataladi. 
Bunda  doimiy  va  vaqtincha  yashaydigan  aholi  sonini  bir-biridan  ajratish 
lozim. 
Doimiy  yashaydigan  aholiga  -  hisob  o`tkazilgan  davrda  qaerda 
bo`lishidan  qat’iy  nazar  shu  aholi  punktida  ro`yhatdan  o`tgan  va  yashaydigan 
shaxslar kiradi. 
Bu  ko`rsatkichlarni  to`liq  hisobga  olish  uchun  vaqtincha  yo`q  bo`lganlar 
va vaqtincha yashayotganlar kabi ko`rsatkichlar bilan to`ldiriladi. 

---

 
116 
Vaqtincha  yashayotganlarga  doimiy  yashash  joyi  boshqa  punktda  bo`lib, 
hisobga  olinayotgan  vaqtda  shu  punktga  kelgan  shaxslar  (odatda  6  oydan 
oshmasligi kerak) tushuniladi. 
Vaqtincha  yo`q  bo`lganlar  doimiy  shu  punktda  yashab,  lekin  hisob 
vaqtida  vaqtincha  (odatda  6  oydan  oshmasligi  kerak)  boshqa  hududga  ketgan 
shaxslar tushuniladi. Lekin bu qoidadan ba’zi bir cheklanishlarga yo`l qo`yiladi. 
Masalan, oliy va o`rta maxsus o`quv yurtlari talabalari amalda o`quv joylaridagi 
doimiy aholi soniga qo`shiladi. 
Har qanday punktdagi aholi soni yil davomida sezilarli darajada o`zgarib 
turishi  sababli,  har  xil  ko`rsatkichlarni  hisoblash  maqsadida  statistikada 
aholining o`rtacha yillik soni aniqlanadi. 
Aholining  o`rtacha  yillik  soni,  odatda  aholini  yil  boshidagi  va  yil 
oxiridagi  sonini  hisobga  olgan  holda  o`rtacha  arifmetik  formula  bo`yicha 
aniqlanadi: 
2
1
0
A
A
A


 
Aholining  soni  bir  necha  teng  oraliqdagi  muddatlar  masalan,  choraklar 
bo`yicha  berilgan  bo`lsa,  u  holda  o`rtacha  xronologik  formula  bo`yicha 
aniqlanadi: 
1
2
1
...
2
/
1
3
2
1





П
A
A
A
A
A
П
; 
Mamlakat  aholisi  uning  hududi  bo`yicha  joylanishi  nuqtai  nazardan 
shahar  aholisi  va  qishloq  aholisiga  bo`linadi.  SHahar  aholisiga  shaharlarda  va 
shahar  ko`rinishidagi  posyolkalarda  yashovchi,  qishloq  aholisiga  esa  qishloq 
joylarida  yashovchi  barcha  shaxslar  kiradi.  (Aholini  bunday  shahar  va  qishloq 
aholisiga  ajratishni,  ularni  ishlab  chiqarish  belgisi  bo`lgan  mehnat  xarakteriga 
qarab:  qishloq  xo`jaligida  va  unda  bo`lmagan  aholiga  ajratish  bilan 
almashtirmaslik  lozim).  U  yoki  bu  aholi punktini shaharga  kiritish qonun bilan 
belgilanadi. 
O`zbekiston  aholisi  soni  2004  yil  1  aprelda  25  670  ming  kishini  tashkil 
etdi.  Ularning  60  foizdan  ortig’i  qishloq  aholisi  tarkibiga  40  foizga  yaqini  esa 
shahar aholisi tarkibiga kiritilgan. 
Aholi umumiy soni bo`yicha O`zbekiston MDH davlatlari ichida Rossiya 
va  Ukrainadan  so`ng  uchinchi  o`rinda  turadi.  Aholi  zichligi  1  km
2 
ga  54,4 
kishini  (2004  y.)  tashkil  etdi.  O`zbekistonda  Markaziy  Osiyo  mintaqasining  40 
foiz aholisi yashaydi. 
O`zbekistonning  o`ziga  xos  demografik  xususiyati  shundaki,  bu  erda 
aholining  o`sish  sur’atlari  yuqori.  Keyingi  yillarda  aholi  tabiiy  o`sishining  bir 
qadar pasayishiga qaramasdan, respublikamizda bu ko`rsatkich MDH davlatlari 
orasida eng yuqori ko`rsatkichlardan biri bo`lib qolmoqda. 
SHunday qilib:  
 
DA=MA-VYa+VY 
MA=DA+VYa-VY 
DA – doimiy aholi soni 
MA – mavjud aholi soni 
VY – vaqtincha yo`q bo`lgan aholi soni 
VYa – vaqtincha yashayotgan aholi soni 

---

 
117 
Masalan, «A» shahri bo`yicha quyidagi ma’lumotlar mavjud (ming kishi): 
1) yil boshida mavjud aholi soni - 315 
2) shulardan vaqtincha yashayotgan shaxslar soni – 11 
3) vaqtincha yo`q bo`lgan shaxslar soni – 19 
4) yil oxirida shaharda doimiy yashovchilar soni – 307 
5) shulardan vaqtincha yashayotganlar soni – 12 
6) yil oxirida vaqtincha yo`q bo`lganlar soni – 18 
U holda:  
1) DA yil boshida=315-15+19=323 ming kishi 
2) DA yil oxirida=307-12+18=313 ming kishi 
3) DA soni o`zgarishi = - 10 ming ishi 
4) MA yil boshida=323+11-19=315 ming kishi 
5) MA yil oxirida=307+12-18=301 ming kishi 
6) MA soni o`zgarishi = - 14 ming kishi 
Bunda  aholining  yil  boshi  va  oxiridagi  ikki  xil  sonini  hisoblashdan 
maqsad,  har  xil  ijtimoiy-iqtisodiy  ko`rsatkchilarni  aniqlash  hisoblanadi:  ularga 
uy-joy, bog’cha-yasli, o`quv yurtlari binolari va kasalxonalarni qurishda har bir 
aholi  yashaydigan  punktning  doimiy  aholisi  sonidan,  shaxar  transportini 
to`xtovsiz  ishlashini  va  kunlik  oziq-ovqat  bilan  ta’minlash  maqsadida  mavjud 
aholi sonidan kelib chiqishi kerak. 
Ijtimoiy-iqtisodiy 
sharoit 
aholining 
hududlar  bo`yicha  tarqalishini  va  ayrim  hudud  yoki  administrativ  birliklar 
bo`yicha  soni  va  zichligi  aniqlanadi.  Zichligini  aniqlash  uchun  shu  xududda 
yashovchi  aholi  sonini  hudud  kengligiga  (km
2
)  bo`lib  aniqlanadi.  Masalan, 
O`zbekiston bo`yicha  bu ko`rsatkich 2004  yilda o`rtacha  54,4 kishi (25,6  ming 
kishi/447,300  km
2
)ga  teng  bo`lgan.  Lekin  bu  ko`rsatkich  mamlakatning  ayrim 
xududlari bo`yicha bir-biridan keskin farq qiladi.