Buxoro oziq-ovqat va yengil sanoat texnologiyasi instituti

15-chizma. Iqtisodiy indekslarning tasnifi 
Asosiy indekslarni tuzish uslubiyati bilan tanishib chiqamiz 
 
11.3. Yakka indekslar va ularning turlari. 
Yakka  indekslar  to`plam  doirasida  ayrim  hodisalarning  o`zgarishini 
ifodalaydi.  Buning  uchun  joriy  davr  ko`rsatkichi  bazis  davr  ko`rsatkichi  bilan 
taqqoslanadi: 
miqdoriy ko`rsatkichlar uchun yakka indekslar: 
i
q
q
q

1
0
 
 
 
 
 
 
(11.1) 
sifat ko`rsatkichlari uchun esa: 
i
p
p
p

1
0
   
 (11.2) 
Miqdoriy ko’rsatkichlar 
indeksi 
Sifat ko’rsatkichlari indeksi  
Rejani bajarish 
indekslari 
Hududiy 
indekslar   
Xalqaro 
indekslar   
Zanjirsimon 
indekslar 
O`zgaruvchan 
asosli indekslar
 
 
O`zgarmas 
asosli ndekslar 
Якка индекслар 
Умумий 
индекслар  
Гуруҳий 
индекслари  
O`zgaruvchan 
tarkibli 
indekslar 
O`zgarmas 
tarkibli 
indekslar 
Agregat  shaklli   
indekslar
 
Arifmetik 
o’rtacha shaklli   
indekslar
 
ар
 
Garmonik  
o’rtacha 
indekslar
  
Geometrik 
o’rtacha shaklli   
indekslar
 
 
Vaznsiz 
indekslar 
Vaznli
 
indekslar 
Bazis  vaznli 
indekslar
 
Joriy vaznli 
indekslar
 
To’plama yoki 
o’rtacha vaznli 
indekslar
 
Iqtisodiy  indeks  turlari 
Dinamika indeks 
lari 

---

 
103 
Ularni  hisoblash  tartibi  15-jadvalning  oxirgi  ikkita  ustunida  namoyish 
etilgan. 
15-jadval 
Toshkent xususiy do`konlarida savdo hajmi va baholari 
Mahsulot 
turlari 
o`lchov 
birligi 
Mahsulot 
miqdori 
1kg yoki dona 
bahosi so`m 
Yakka indekslar 
% % 
bazis 
davr 
Joriy 
davr 
bazis 
davr 
joriy 
davr 
Mahsulo
t miqdori 
Baho 
q
0
 
q
1
 
p
0
 
P
1
 
i
q
q
q

1
0
 
i
p
p
p

1
0
 
go`sht: 
 
 
 
 
 
 
 
qo`y, mol 
t. 
100 
120 
1350 
1300 
120.0 
96.3 
Parranda 
t. 
50 
40 
1800 
2000 
80.0 
111.1 
sabzavot: 
 
 
 
 
 
 
 
Kartoshka 
t. 
150 
180 
120 
100 
120.0 
83.3 
Karam 
t. 
80 
85 
70 
60 
100.3 
85.7 
Pomidor 
t. 
100 
140 
50 
40 
140.0 
80.0 
tufli: 
 
 
 
 
 
 
 
Erkaklar 
ming juft 
10 
10 
3100 
3000 
100.0 
96.8 
Ayollar 
 
12 
12 
5700 
6000 
100.0 
105.3 
gilam (3∙4) 
ming dona  1.0 
0.6 
2500
0 
40000 
60.0 
160.0 
 
Zanjirsimon,  o`zgarmas  asosli  va  o`zgaruvchan  asosli  yakka  indekslar. 
Zanjirsimon  indekslar  ayni  (har  bir)  davr  ko`rsatkichini  o`zidan  oldingi  davr 
ko`rsatkichi  bilan  solishtirish  natijasida  hosil  bo`ladi.  Bu  jihatdan  ular 
zanjirsimon o`sish suratlarini eslatadi. 
Miqdoriy ko`rsatkichlar uchun 
1
)
(


i
i
zanjir
q
q
q
i
 
 
 
(11.3) 
Sifat ko`rsatkichlari uchun 
1
)
(


i
i
zanjir
p
p
p
i
 
 
 
 
(11.4) 
Bu erda q
i
, p
i 
ayrim solishtirilayotgan davrlarga tegishli ko`rsatkichlar. q
i-
1
, p
i-1 
solishtirilayotgan davrdan oldingi davr ko`rsatkichlari. 
Zanjirsimon  indekslar  davr  (oy,  yil)  sayin  indekslashtirilayotgan 
hodisalarning o`zgarishini tasvirlaydi. 
O`zgarmas  asosli  indekslar  boshlang’ich  davrdan  to  solishtirilayotgan 
davrgacha  o`tgan  vaqt  davomida  o`rganilayotgan  hodisalar  o`zgarishi  qanday 
darajalar  bilan  ifodalanishini  ko`rsatadi.  Ular  har  bir  davr  ko`rsatkichini 
boshlang’ich davr ko`rsatkichiga taqqoslash hosilasi hisoblanadi: 
Miqdoriy ko`rsatkichlar uchun: 
0
)
'
(
q
q
zgaruvchan
o
q
i
i

   
 
 
(11.5) 
Sifat ko`rsatkichlari uchun: 

---

 
104 
0
)
'
(
p
p
i
i
zgaruvchan
o
p

   
 
 
(11.6) 
Bu erda: q
0
, p
0
 boshlang’ich davr ko`rsatkichlari. 
O`zgaruvchan  asosli  indekslar  taqqoslanayotgan  davrlardan  boshlab 
muayyan  taqqoslanuvchi  davrgacha  o`tgan  vaqt  davomida  o`rganilayotgan 
hodisalar  qanday  darajada  o`zgarganligini  aniqlaydi.  Ular  joriy  davr 
ko`rsatkichini  birmuncha  oldingi  davrlarga  tegishli  ko`rsatkichlarga  nisbati 
hisoblanadi: 
Miqdoriy ko`rsatkichlar uchun: 
Ê
i
q
q
zgaruvchan
o
q
i


1
)
'
(
   
(11.7) 
Sifat ko`rsatkichlari uchun: 
Ê
i
i
zgaruvchan
o
p
p
p
i


)
'
(
 
 
 
(11.8) 
bu erda q
1
, p
1
 -joriy davr (qatorning oxirgi davri) ko`rsatkichlari, q
i-k
, p
i-k
 
undan birmuncha oldin o`tgan davrlarga tegishli ko`rsatkichlar. 
 
11.4. Yakka indekslarning xossalari 
Zanjirsimon,  o`zgaruvchan  va  o`zgarmas  tarkibli  indekslar  orasida 
ma`lum  munosabat  mavjud.  Zanjirsimon  indekslar  ko`paytmasi  o`zgaruvchan 
asosli indekslarga teng: 
0
1
1
2
1
2
0
1
0
1
2
3
1
2
0
1
.......
.......
q
q
q
q
q
q
q
q
q
q
p
p
p
p
p
p
p
p
p
p
n
n
n
n
n
n












   
 
 
(11.9) 
Oxirgi 
davrni 
boshlang’ich 
davr 
bilan 
taqqoslashdan 
olingan 
o`zgaruvchan  asosli  indeksni  ketma-ket  tartibda  har  bir  keyingi  davrlar  bilan 
qiyoslab  aniqlangan  shunday  indeksga  nisbati  tegishli  davrlarning  o`zgarmas 
asosli indekslariga teng: 
p
p
p
p
p
p
p
p
p
p
p
p
p
p
p
p
p
p
p
p
p
p
p
p
q
q
q
q
q
q
q
q
q
q
q
q
q
q
q
q
q
q
q
q
q
q
q
q
n
n
n
n
n
n
n
n
n
n
n
n
n
n
n
n
n
n
n
n
n
n
n
n
0
1
1
0
0
2
2
0
0
2
2
0
0
1
1
0
0
1
1
0
0
2
2
0
0
2
2
0
0
1
1
0
:
;
:
;
:
;
:
:
;
:
;
:
;
:
















           
         
          
           
         
          
 (11.10) 
Oxirgi  davr  uchun  olingan  o`zgarmas  asosli  indeksni  ketma-ket  tartibda 
har  bir  keyingi  davrlar  indeksiga  bo`lsak,  tegishli  davrlarning  o`zgaruvchan 
asosli indekslariga ega bo`lamiz: 
p
p
p
p
p
p
p
p
p
p
p
p
p
p
p
p
p
p
p
p
p
p
p
p
q
q
q
q
q
q
q
q
q
q
q
q
q
q
q
q
q
q
q
q
q
q
q
q
n
n
n
n
n
n
n
n
n
n
n
n
n
n
n
n
n
n
n
n
0
1
0
1
0
5
0
5
0
3
0
3
0
1
0
1
0
1
0
1
0
5
0
5
0
3
0
3
0
1
0
1
:
;
:
;
:
;
:
:
;
:
;
:
;
:












         
       
      
         
       
      
 (11.11) 

---

 
105 
Shunday  qilib,  zanjirsimon,  o`zgarmas  va  o`zgaruvchan  yakka  indekslar 
orasida  sirkulyar  (doiraviy)  bog’lanishlar  mavjud.  Bu  yakka  indekslarning 
davrali (aylanma) teskarilanish xossasi deb ataladi. 
Biror  iqtisodiy  jarayonda  ro`y  bergan  ikkita  hodisaga  tegishli  miqdoriy 
ko`rsatkich  indeksi  bilan  sifat  ko`rsatkichi  indeksining  bir  biriga  ko`paytmasi 
real mazmunli uchinchi indeks hosil qiladi va u natijaviy o`zgarishni ifodalaydi. 
Masalan,  bozorda  sotilgan  mahsulot  hajmi  indeksini  uning  bahosi  indeksiga 
ko`paytirsak,  sotuvchilarning  daromadi  yoki  iste`molchilarning  xarajati 
indeksiga ega bo`lamiz: 
i
p
∙i
q

i
pq 
0
0
1
1
0
1
0
1
q
p
q
p
q
q
p
p


   
 
 
 
(11.12) 
Yakka indekslarga xos bu xususiyat omillarning teskarilanish xossasi deb 
ataladi. 
Yakka  indekslarga  xos  yana  bir  muhim  xususiyat  shundan  iboratki, 
ularning  formulasida  bazis  va  joriy  davrlar  o`rnini  almashtirilsa,  u  holda  yangi 
va eski indekslar teskari miqdorlar singari o`zaro (bir - biriga) nisbatda bo`ladi. 
1
 
yoki
  
1
1
  
yoki
  
1
0
1
1
0
1
0
0
1
1
0
1
0






p
p
p
p
i
q
p
q
q
q
q
i
q
q
p
q
  
 
 
 
(11.13) 
Yakka  indekslarning  bu  xususiyati  ularning  vaqt  bo`yicha  teskarilanish 
xossasi deb ataladi. 
Joriy  va  bazis  davrlarda  indekslashtirilayotgan  ko`rsatkichlarning 
qiymatlari  o`zgarmasa,  yakka  indeks,  qanday  hodisa  -  natijaviy  yoki  omil 
hisoblanishidan  qat`i  nazar,  har  doim  birga  teng  bo`ladi,  ya`ni  hodisalarda 
o`zgarish yo`qligini qayd qiladi: 
i
q p
q p
i
i
q p
q
p




1
1
1
1
1
   
 
 
 
(11.14) 
Indekslarning  bu  xususiyati  aynan  birday  bo`lish  xossasi  deb  yuritiladi. 
Nihoyat,  indekslar  qanday  o`lchov  birliklar  qo`llanishiga  bog’liq  emas,  demak, 
bir  o`lchov  birligi  boshqasi  bilan  almashtirilsa,  bu  hol  indeksga  ta`sir  etmaydi. 
Bu xususiyat indekslarning bir o`lchamlik xossasi deb ataladi.