Buxoro oziq-ovqat va yengil sanoat texnologiyasi instituti

Mavzu 11. IQTISODIY INDEKSLAR  
 
Reja:  
11.1 Indeks so`zining luaviy ma`nosi va qo`llanishi  
11.2.Indekslarning turlari va tasnifi  
11.3. Yakka indekslar va ularning turlari.  
11.4. Yakka indekslarning xossalari  
11.5. Vaznsiz umumiy indekslar  
11.6. Vaznli o`rtacha indekslar  
11.7. Bazis vaznli agregat indekslar. Laspeyres indekslari  
11.8. Joriy vaznli agregat indekslar. Paashe indekslari  
Tayanch iboralar: 
Iqtisodiy  indekslar,  individual  indekslar,  o`zgaruvchan  va  o`zgarmas 
tarkibli indekslar, hududlararo taqqoslash indekslari, umumiy indekslar, iste`mol 
baholari indeksi, YAIM deflyatori.  
 
11.1 Indeks so`zining luaviy ma`nosi va qo`llanishi 
Lotincha  indeks  (index)  so`zi  aynan  tarjima  qilinganda  alomat,  belgi 
degan  ma`noni  bildiradi.  Bu  so`zni  ko`pincha  «ko`rsatkich»  mazmunida  ham 
sharhlaydilar. 
Statistikada 
indekslar 
deganda 
maxsus 
iqtisodiy 
ko`rsatkichlar 
tushuniladi.  Ular  iqtisodiy  hodisa  va  jarayonlarni  o`rganishda  muhim  qurol 
hisoblanadi.  Statistik  indekslar  iqtisodiy  hodisalarning  rivojlanish  darajasini 
ko`rsatadi, ya`ni ular o`rganilayotgan 
hodisalarning umumiy hajmini ifodalamaydi, balki ularni qiyosiy jihatdan 
xarakterlaydi, o`zgarishini aniqlaydi. 
Indekslar  odatda  nisbiy  miqdor  shaklida  ifodalanadi.  SHunga  asoslanib, 
indekslarni  nisbiy  miqdorlar  deb  ta`riflash  darsliklar  va  ilmiy  asarlarda  keng 
tarqalgan.  Ammo  bunday  ta`rif  indekslar  mohiyatini  haddan  tashqari 
soddalashtirish, ularning sotsial-iqtisodiy hodisalarni bilish quroli sifatida roli va 
o`rnini tor doirada chegaralashdan boshqa narsa emas. 
Indekslarning  nisbiy  miqdorlarda  ifodalanishi,  ularning  mohiyatini 
namoyon  bo`lish  shakllaridan  biridir,  xolos.  Indekslar  nafaqat  nisbiy 
ko`rsatkich,  balki  shu  bilan  birga  o`rtacha  ko`rsatkichdir,  chunki  ular  o`rtacha 
o`zgarishlarni  ta`riflaydi.  Bundan  tashqari,  mutlaq  o`zgarishni  ham  ta`riflashi 
mumkin, chunki o`rtacha nisbiy o`zgarishda mutlaq o`zgarish ham o`z ifodasini 
topadi. 
Demak,  indekslar  murakkab  iqtisodiy  ko`rsatkichdir,  tabiatan  u  nisbiy, 
o`rtacha va mutlaq miqdorlarni o`zida birlashtiradi. 
Indekslarni  hisoblash  natijasi  odatda  nisbiy  miqdor  shaklida  ifodalansa-
da,  ammo  ular  mohiyatan  nisbiy  miqdorlardan  farq  qiladi.  Nisbiy  miqdorlarda 
asosiy  urg’u  va  e`tibor  taqqoslanayotgan  ko`rsatkichlarning  iqtisodiy  mohiyati, 
predmeti,  moddiy  jihatiga  qaratilmasdan,  balki  so`z  u  yoki  bu  jarayonda 
kuzatiladigan qiyosiy natija qanday hisoblanishi ustida boradi. 

---

 
100 
Indekslarda  esa  birinchi  o`rinda  solishtiriladigan  ko`rsatkichlarni 
shakllantirish, ularning predmetliligi, iqtisodiy mohiyatliligini ta`minlash turadi. 
Indeks  deganda  shunday  murakkab  ko`rsatkich  tushuniladiki,  u  iqtisodiy 
hodisalarning  ikki  yoki  undan  ortiq  holatiga  tegishli  ko`rsatkichlarini 
taqqoslama  bir  o`lchovli  ko`rinishga  keltirib,  ular  orasidagi  nisbatlar  orqali 
o`rganilayotgan hodisalarning o`zgarishini ifodalaydi. 
Bu  ta`rifda  «hodisalarning  ikki  yoki  undan  ortiq  holatlariga  tegishli 
ko`rsatkichlari»  degan  ibora  bekorga  ishlatilmagan.  Gap  shundaki,  ikki  yoki 
undan  ortiq  holatlar  orasida  ma`lum  jarayon  kechadi,  indekslar  esa  o`sha 
jarayonda  o`rganilayotgan  hodisalar  me`yorida  sodir  bo`lgan  o`zgarishlarni 
ifodalaydi. Hodisa holatlari zamonda yoki fazoda (tekislikda masalan, hududlar, 
mamlakatlar)  jihatidan  yoki  haqiqatda  erishilgan  va  normalashtirilgan 
(rejalashtirilgan,  optimallashtirilgan)  darajada  qaralishi  mumkin.  Demak, 
indekslar dinamik va statik jarayonlarda ro`y bergan o`zgarishlarni tavsiflaydi. 
Indekslar  mantiq  ilmi  (logika)ning  sintez va  analiz usullariga  asoslanadi. 
Hodisalar  to`plami  yoki  murakkab  hodisa  ayrim  elementlardan,  qismlardan 
tarkib  topadi,  ularning  o`zgarishlari  har  xil  me`yorlarda  kechadi.  Indeks  usuli 
ularni  bir  butunga  aylantiradi,  yaxlitlashtiradi  va  o`rtacha  o`zgarish  me`yori 
sifatida  shakllantiradi.  Demak,  indekslar  sintezlash,  umulashtirish  funktsiyasini 
bajaradi. 
Shu  bilan  birga  ular  natijaviy  hodisalar  o`zgarishida  boshqa  omil-
hodisalar  rolini  baholash,  ularning  hissasini  aniqlash  imkonini  beradi,  demak, 
indekslar analitik funktsiyani ham bajaradi.