|
2) Suyuqliklar harakatini tekshirishda, odatda, hamma kuchlarni hisobga olishning iloji bo’lmagani uchun suyuqlik muvozanat holatiga yoki harakatiga ta`siri katta bo’lgan kuchlar olinadi va shu usul bilan suyuqliklar uchun ideal va real suyuqliklar moduli tuziladi. Ideal suyuqlik deb, bosim va harorat ta`sirida o’z hajmini mutloqo o’zgartirmaydigan yoki mutloqo siqilmaydigan, o’zgarmas zichlikka ega bo’lgan va ichki ishqalanish kuchi bo’lmagan qovushqoqligi bo’lmagan suyuqliklarga aytiladi. Aslida har qanday suyuqlik bosim yoki harorat ta`sirida o’z hajmini bir oz bo’lsa ham o’zgartiradi, ularda ichki ishqalanish kuchlari bo’ladi. Demak tabiatda ideal suyuqlik b’lmaydi. Harakatdagi suyuqliklarda esa urinma kuchlanish bo’ladi, bunday suyuqlikning ichida ixtiyoriy ikki qatlam bir-biriga nisbatan harakatda bo’lganda bu ikki qatlam satxlari orasida ishqalanish kuchi paydo bo’ladi,natijada ichki urunma kuchlar muvozanatlashadi.
1) tinch holatdagi suyuqliklar o’rganilayotganda suyuqliklarni ideal va real turlariga ajratish zarurati yo’q, chunki tinch holatdagi har qanday suyuqlikda urunma kuchlanish bo’lmaydi.
2) Real suyuqliklarning harakati o’rganilayotganda ichki ishqalanish kuchini , ya`ni qovushqoqligini e`tiborga olish shart chunki qovushqoqlik harakatdagi real suyuqlikning asosiy xossasi hisoblanadi.
Real suyuqliklar harakatlangan paytda uning ichki qatlamlari (suv bilan suv qatlamlari satxlari va suv bilan devor satxlari ) orasidagi satxda ichki ishqalanish kuchlari hosil bo’lib bu qatlamlarning bir-biriga nisbatan siljishiga qarshilik qiladi. Suyuqlik qatlamlarining orasidagi satxda ishqalanish kuchini engishga ,ya`ni qatlamlarning o’zaro siljishiga sarf bo’lgan kuch qovushqoqlik (yoki ichki gidravlik ishqalanish kuchi )deyiladi.
Nazorat savollar
1 Qovushqoqlik darajasining qovushoqlik koeffisiyenti orqali ifodalasnishi va unung xillari.
2 Suyuqliklarda ichki ishqalanishi haqida Nyuton gipotezasi qachon aniqlangan
3 Qovushqoqlik koeffisiyentining SI sistemasidagi birligi qanday bo’ladi
4 Suyuqlikning qovushqoqlik koeffisiyentini aniqlashda qaysi asbobdan foydalaniladi?
5 Suyuqlik qovushqoqligining bosim va temperaturaga bog’liqligi
6 Ideal va real suyuqlik orasidagi farq nimada?
Tayanch iboralar.
Ichki ishqalanish, qovushqoqlik, qovushqoqlik koeffisiyenti, kinematik qovushqoqlik koeffisiyenti , dinamik qovushqoqlik koeffisiyenti, gipoteza, siljish burchagi, deformatsiya, proporsionallik koeffisiyenti , zo’riqish, viskozimetr, engler, stoks, kapiliyar, rotatsion, ideal, real.
3.Ma`ruza.Gidrostatik bosim va uning xossalari.Tinch holatdagi suyuqlikning asosiy differentsial tenglamasi.
Gidrostatika – gidravlikaning suyuqliklar muvozanat qonunlarini o’rganadigan bo’limdir. Bu qonunlarni o’rganish suyuqlikliar orqali kuchlarni uzatish bilan bog’liq masalalarni hal qilishda muxim axamiyatga ega,bundan tashqari gidrostatika suyuqliklarga to’liq yoki qisman botirilgan qattiq jismning muvozanat qonunlarini o’rganadi.
Suyuqliklarga ta`sir qiluvchi kuchlar qo’yilish usuliga qarab ichki va tashqi kuchlarga bo’linadi.
Tashqi kuchlar – suyuqlikka boshqa jismlarning ta`sirini ifodalaydi (masalan suyuqlik solingan idish devorlarining ta`siri ,ochiq yuzaga ta`sir qilayotgan havo bosimi va xokazo).
Ichki kuchlar-suyuqlik zarrachalarning o’zaro ta`siri natijasida vujudga keladi.
Ichki kuchlar siljituvchi kuchlarga ko’rsatiladigan qarshilik sifatida nomoyon bo’ladi va ichki ishqalanish kuchi deb ataladi.Tashqi kuchlarni yuza bo’yicha ta`sir qiluvchi kuchlar sifatida ko’rish mumkin .Shuning uchun suyuqliklarga ta`sir qiluvchi kuchlar sirt bo’yicha yoki hajm bo’yicha ta`sir qilishiga qarab sirt kuchlariga va massa kuchlariga bo’linadi.
Sirt kuchlar-ko’rilayotgan suyuqlikning sirtiga ta`sir qiluvchi kuchlardir.Bunga bosim kuchi ,sirt taranglik kuchi ,ichki ishqalanish kuchi va suyuqlik solingan idish devorining reaktsiya kuchlari kiradi.
Ichki ishqalanish kuchi suyuqlik harakat qilgan vaqtda hosil bo’ladi va qovushqoqlik xususiyati yuzaga keladi.
Massa kuchlar –ko’rilayotgan suyuqlikning har bir zarrasiga ta`sir qiladi va uning massasiga proportsional bo’ladi.Gidravlikada massa kuchlar ,massaning hajmga nisbatini ifodalovchi ,birlik massaga ta`sir qiluvchi kuchlar sifatida ifodalanadi.
Suyuqliklarga ta`sir qiluvchi asosiy kuchlardan biri gidrostatik bosimdir. Ko’rilayotgan S yuzaga ta`sir qiluvchi R kuch gidrostatik bosim kuchi yoki gidrostatik kuch deyiladi.R kuch ikkala qismiga nisbatan tashqi kuch ,butun hajmga nisbatan esa ichki kuch hisoblanadi.R kuchning S yuzaga nisbati o’rtacha gidrostatik bosim deb ataladi.
Agar S yuzani kichraytirib borib nolga intilsak (S®0) R urt biror chegara qiymatga intiladi.
Bu qiymat A nuqtaga ta`sir qilayotgan bosimdan iborat bo’ladi va u gidrostatik bosim deyiladi.Tinch turgan suyuqlikdagi bosim ikkita asosiy xossaga ega:birinchi xossa-gidrostatik bosim o’zi ta`sir qilayotgan yuzaga normal’ bo’yicha yo’naladi.
Ikkinchi xossasi –gidrostatik bosim ,u ta`sir qilayotgan nuqtada hamma yo’nalishlar bo’yicha bir xil qiymatga ega buni isbotlash mumkin emas.
2).Bosimni o’lchash uchun texnikada quyidagi birliklar ishlatiladi:
Kuch birliklarining yuza birliklariga nisbati bilan  ; ; ; PA (Paskal’) =.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
