Buxoro davlat universitetining

Kutilgan natijalar: 
-
talabalar ona tilining vokalizm va konsonantizmlari to‘g‘risida 
nazariy bilim va ko‘nikmalarni egallaydi; 
-
talabalar unli va undoshlar tasnifi va tavsifiga doir zaruriy 
bilimlarga ega bo‘ladi; 
-
talabalarda mavzuga oid test topshiriqlarini yechish ko‘nikmalari 
shakllantiriladi. 
Unli tovushlar va ularning tasnifi 
O‘zbek tilidagi unli tovushlar (a, i, o, u, o‘, e) uch tomondan 
tasnif qilinadi: 
1.Tilning gorizontal (yotiq) harakatiga ko‘ra. 
Og‘iz bo‘shlig‘ida eng faol organ tildir. U unli tovushlarni 
talaffuz qilishda oldinga (tish yoki milkka tomon) va orqaga qarab 
harakat qiladi. Tilning bu harakati gorizontal harakat hisoblanadi. 
Unlilar tilning gorizontal harakatiga ko‘ra ikki guruhga bo‘linadi: 
1) old qator unlilar: a, e, i; 
2) orqa qator unlilar: o, o‘, u. 
NUTQ TOVUSHLARI 
Unlilar (vokalizm) 
1) unli tovushlar hosil 
bo‘lishida o‘pkadan 
chiqayotgan havo og‘iz 
bo‘shlig‘ida hech qanday 
to‘siqqa uchramasdan 
o‘tadi; 
2)unli tovushlarni cho‘zib 
talaffuz qilish mumkin; 
3) unli tovushlar 
talaffuzida tovush 
paychalari albatta titraydi; 
Undoshlar (konsonantizm) 
1) undosh tovushlarni hosil
qilishda esa o‘pkadan 
chiqayotgan havo og‘iz 
bo‘shlig‘ida turli to‘siqlarga 
uchraydi va buning natijasida 
shovqin hosil bo‘ladi; 
2) undoshlarni esa cho‘zib 
talaffuz qilib bo‘lmaydi; 
3) undoshlar talaffuzida esa 
tovush paychalari titrashi ham 
(jarangli va sonorlarda), 
titramasligi ham 
(jarangsizlarda) mumkin. 

---

41 
2.Tilning vertikal (tik) harakatiga ko‘ra. 
Unli tovushlar talaffuzida tilning tanglayga tomon ko‘tarilishi va 
tushishi vertikal harakatdir. Bu harakat tufayli og‘izning ochilish 
darajasi har xil bo‘ladi. Chunonchi, i, u unli tovushlarini hosil qilishda 
til tanglayga yaqin turadi, shuning uchun ham og‘izning ochilish 
darajasi tor bo‘ladi; aksincha, a, o tovushlarini hosil qilishda til 
tanglaydan ancha uzoqlashadi (quyida turadi), shuning uchun til bilan 
tanglay o‘rtasidagi oraliq keng bo‘ladi; e, o‘ tovushlarini hosil qilishda 
esa til bilan tanglay o‘rtasidagi oraliq o‘rtacha (tor ham emas, keng 
ham emas) bo‘ladi. Ko‘rinadiki, tilning vertikal harakati og‘izning 
ochilish darajasini (tor, keng, o‘rta keng) belgilaydi. Shuning uchun 
unlilar tilning vertikal harakati (yoki og‘izning ochilish darajasi)ga 
ko‘ra uch guruhga bo‘linadi: 
1) yuqori tor unlilar: i, u; 
2) o‘rta keng unlilar: e, o‘. 
3) quyi keng unlilar: a, o.