Buxoro davlat universitetining

 
4.2.1. Soʻz yasash yoʻllari
Leksika doimiy harakatda boʻlib, uning rivojlanishi, boyish 
yoʻllari har xil. Leksika, asosan, boshqa tillardan soʻz olish va ichki 
imkoniyat asosida yangi soʻz yasash bilan boyib boradi. Yangi soʻz, 
odatda, tildagi bor materialdan yaratiladi. Eritma soʻzining (eri+t+ma) 
materiali va modeli, vositasi avvaldan ma’lum, lekin hosil boʻlgan 
soʻz yangidir. 
Oʻzbek tilida soʻz yasashning bir necha usuli bor: 

---

200 
1. Semantik usul. 2. Fonetik usul. 3. Sintaktik usul. 4. 
Affiksatsiya usuli. 5. Kompozitsiya usuli. 
Semantik usul 
Tilda bor boʻlgan soʻzning ma’nosi oʻzgarishi natijasida yangi 
soʻz hosil boʻlishi semantik usul bilan soʻz yasash deyiladi: kun – 
quyosh – (planeta), kun - sutkaning yorugʻ qismi, kunduzi. 
Semantik usul bilan soʻz yasashga soʻz ma’nosining oʻzgarishi, 
konversiya (koʻchish), polisemiya asosida omonimlarning vujudga 
kelishi kiradi. Kechasi -ot (vaqt nomi); kechasi - otdan yuzaga kelgan 
ravish soʻz ma’nosining oʻzgarishi), oldingilar (sifatdan otga 
koʻchirish: oldingi odamlar). Tosh – jism, ot yoki biror narsaning 
toshib ichidan sirtiga chiqishi -fe'l. Ich- (ichki qism) ot, ich (ichiga 
yutish) -fe'l (polisemiya asosida omonim vujudga kelgan). 
Fonetik usul 
Tilda tovush oʻzgarishi natijasida paydo boʻlgan yangi soʻzlar 
fonetik usul bilan soʻz yasash deyiladi: 
1. Soʻz tarkibida fonetik oʻzgarish orqali: tun-kun, aka-uka. 
2. Urgʻuning oʻrnini oʻzgartish orqali: yangi-yangi. Prof. 
A.Gʻulomov "Ichki oʻzgarish yoʻli bilan soʻz yasash" (Nauchnaya 
sessiya AN UzSSR, Toshkent, 1947. 338-392-betlar) maqolasida 
fonetik usul bilan soʻz yasashni juda qadimgi usul deb hisoblaydi. Uni 
affiksatsiya va kompozitsiya usuli bilan soʻz yasashdan ilgarigi hodisa 
deb aytadi. A. Gʻulomov ichki oʻzgarish faqat tovushlarning 
oʻzgarishi bilan emas, tovushlarning ikkilanishi, tovush tushib qolishi 
va tovushlarning oʻrin almashtirishi usullari boʻlganligini aytadi va 
quyidagi misollarni keltiradi: koʻz-koʻr, tosh-tesh, aka-uka, siq-suq 
tovush almashish usuli; silamoq-siylamoq, oʻt-trava, oʻt-jeloch 
tovushlarni choʻzish orqali soʻz yasash; qatiq-qattiq tovushlarni 
ikkilantirish usuli bilan, sol-ol, togʻa-ogʻa, toshmoq-oshmoq 
tovushlarning birini tushirish bilan; siq-qis, choʻk-koʻch tovushlarning 
oʻrnini almashtirish va h.k.
Prof. S.Usmonov "Soʻz yasash formasi" maqolasida (Nizomiy 
nomli pedinstituti asarlari, 42-tom, Toshkent, 1964, 349-b.) "Turkiy 
tillarda ichki fleksiya masalasi juda munozarali" deb fonetik usul bilan 
soʻz yasalishiga shubha bildiradi.

---

201