Buxoro davlat universitetining

Qo
‘
shimchalar zid ma’noliligi 
Qarama-qarshi ma’no bildiruvchi qo‘shimchalar zid ma’noli 
qo‘shimchalar deyiladi. Qo‘shimchalar antonimiyasi, asosan, so‘z 
yasovchi qo‘shimchalar doirasida uchraydi: -li, -siz: aqlli, aqlsiz; -li, 
be-: suvli, besuv; be-, ba-: bedavlat, badavlat.
Qo‘shimchalar zid ma’noliligining o‘ziga xos xususiyatlari B. 
Isabekov tomonidan ilmiy tekshirilgan. 
Qo
‘
shimchalar shakldoshligi 
Semantik tomondan o‘zaro bog‘liq bo‘lmagan, turli ma’nolarni 
bildiruvchi har xil qo‘shimchalarning tashqi jihatdan bir xil bo‘lishi 
qo’shimcha 
shakldoshligi 
deyiladi. Masalan: yotoq, o‘roq, qo‘rqoq, qochoq so‘zlaridagi -oq 
qo‘shimchasi fonetik tomondan o‘xshash bo‘lsa ham, bular to‘rtta har 
xil qo‘shimchadir.
 
Qo‘shimchalar omonimiyasi turli tipdagi ergash morfemalar 
orasida uchraydi: 1. So‘z yasovchi qo‘shimchalarning o‘z doirasida: 
to‘plam (-m qo‘shimchasi harakat natijasi bo‘lgan ot yasaydi), o‘rim (-
im qo‘shimchasi jarayon nomi yasaydi). 2. So‘z yasovchi qo‘shimcha 
bilan shakl yasovchi qo‘shimcha orasida: tinchi (-i fe’l yasovchi 
qo‘shimchasi: 
U tinchidi
; uchinchi shaxsni ko‘rsatuvchi egalik 
qo‘shimchasi -i ham shu shaklda bo‘ladi: kitobi). 3. Shakl yasovchi 
qo‘shimchalarning o‘z doirasida: oqish – sifat (-ish belgining
 
ozligini 

---

196 
bildiradi), chopish – fe’l (-ish fe’lning vazifa shaklini hosil qiladi.) 
4. Omonim qo‘shimchalar urg‘u orqali farqlanadi: urg‘uli -ma 
qo‘shimchasi ot, sifat yasaydi, urg‘usiz -ma qo‘shimchasi fe’l yasaydi 
va h.k. 
Qo‘shimchalar omonimiyasi hodisasining o‘ziga xos xususiyatlari 
M.Jo‘raboyeva tomonidan tadqiq etilgan. 
Qo
‘
shimchalar polisemiyasi. 
Birdan ortiq leksik yoki grammatik 
ma’noni hosil qiluvchi qo‘shimcha ko‘p ma’noli qo‘shimcha deyiladi. 
Masalan, -chilik qo‘shimchasi quyidagi ma’nodagi otlar yasaydi: 
1. 
Asosdan 
anglashilgan 
narsani 
yetishtiradigan 
sohani 
ifodalovchi ot: paxtachilik, uzumchilik, urug‘chilik.
2. Asosdan anglashilgan narsa-hodisaning borlik holatini 
bildiradi: pishiqchilik, arzonchilik. 
3. Asosdan anglashilgan tushuncha bilan bog‘liq bo‘lgan ishni 
anglatadi: ulfatchilik, o‘rtoqchilik. 
Jo‘nalish kelishigi shakli -ga:
1. Harakat yo‘naltirilgan tomonni ifodalaydi: uyga.
2. Atalganlik ma’nosini anglatadi: Ukamga oldim. 
3. Payt ma’nosini bildiradi: yozga chiqdi.
Qo‘shimchalarni tahlil qilish namunasi: 
1. Qo‘shimchalarning fonetik strukturasi: bir unli, bir undosh yoki 
unli va undosh va h.k. 
2. Qo‘shimchalarning etimologiyasi: qaysi tilga mansubligi. 
3. Qo‘shimchalarning kelib chiqishi: so‘zdan yoki fonetik variant 
ekanligi. 
4. Qo‘shimchalarning qo‘shilish o‘rniga ko‘ra turi: suffiks yoki 
prefiks. 
5. Qo‘shimchalarning tuzilishiga ko‘ra turi: sodda yoki qo‘shma. 
6. Qo‘shimchalarning vazifasiga ko‘ra turi: so‘z yasovchi yoki 
shakl yasovchi ekanligi. 
7. Qo‘shimchalardagi omonimlik, sinonimlik, antonimlik va 
polisemantiklik xususiyatlari. 

---

197